सिथि नखःबलय् द्यःयात छाइगु वः व चतांमरि दुने मनोवैज्ञानिक कथं नं विश्लेषण यायेगु जुइ । कृषि उत्पादन मध्येलय् दलके तःजिगु धयागु वा बाय् जाकि खः । सिनाज्या सुरु जुइ छुं ई न्ह्यः हनीगु सिथि नखः खः । जाकिचुंया चतांमरि पृथ्वी, उकिइ द्यःने तइगु थीथी वः आकाशया प्रतीकात्मक चिं खः धाइपिं नं समाजय् दु । चतांमरि पृथ्वी, वः परिकार पृथ्वी दुनेच्वंपिं परिवारया प्रतीकात्मक चिं खः ।

 डा. चुन्दा बज्राचार्य

परिचयः

जेष्ठ कृष्ण चःह्रेकुन्हु पीगं पीठय् विशेष यानाः सिनाज्या याइपिनसं शक्ति संचय यायेगु जूसा जेष्ठ षष्ठीयात सिथि नखः कथं हनेगु याः । सिथि नखःयात कुमार षष्ठी नं धायेगु चलन दु । थ्व दिंकुन्हु कुमारयात विशेष यानाः पूजा यानाः कुमारयात जात्रा यायेगु चलन दु । नेवाः समाजय् गणेश व कुमारया बिस्कंगु स्थान दु । छुं नं ज्या यायेबलय् विध्न बाधा मवयेमाः धकाः गणेशयात पूजा यायेगु जूसा ज्या वा पूजा बांलाक न्ह्यायेमा धकाः पिखालखुइ कुमारयात पूजा यायेगु चलन दु । नेवाः समाजय् मूलुखा न्ह्यःने पिखालखु जुइ अनहे कुमारया वासस्थान खः । पिखालखुइ हिन्दुमार्गीपिन्सं कुमार कथं नालेगु याःसा बौद्धमार्गीपिन्सं वयात हे क्षेत्रपाल कथं हनेगु याः । अथेतुं प्रत्येक त्वाःत्वालय् छम्ह छम्ह स्थान गणेश धकाः दु ।

सिथि नखः षष्ठी जेष्ठ शुक्ल षष्ठीकुन्हु हनीगु षष्ठीया अपभ्रंस जुयाः सिथि जुयाब्यूगु खः । थुकिया मुख्य नां षष्ठी नखः खः । थ्व सिथि नखःयात कुमार षष्ठी धायेगु याः । थ्वकुन्हु हे कुमार जन्म जूगु दिं जूगुलिं कुमार षष्ठी धायेगु याःगु खः ।

कुमार जन्म जूगु बारे महाद्यः व पार्वती निम्हत्यपूया लिला न्ह्याका वंगु इलय् लोक हे स्वर्गय् दानवपिं वयाः स्वर्गया द्यःपिं नाप लाः वल उगु इलय् छु याये छु याये जुयाः महाद्यःयाथाय् दक्व द्यःपिं वयाः नापलाः वल । उगु इलय् महाद्यःया कामाग्नी दनावःगु जुयाच्वन । उगु कामाग्नी पार्वतीयाथाय् लाये माःगुलिइ पिने इन्द्रपिं वःगुलिं कामाग्नीं चूरम्ह महाद्यवं थःगु अन्तपुरं खापा चायेकाः तं प्वंकूबलय् व हे कामाग्नी वनाः इन्द्रयात जू वन । इन्द्रं कामाग्नीं पुनाः स्यायेगुया लागि थः गंगाया लखय् वनाः शान्त याःबलय् महाद्यःया कामाग्नीं इन्द्रया शरीरं गंगाय् लाःवन । वहे गंगाय् स्वर्गया परक्ष्पिं म्वःल्हू वःगु जुयाच्वन । गंगाय् चुइकाः वनाच्वंगु महाद्यःया कामाग्नी वनाः छब्व जुयाः म्वः ल्हुयाच्वंम्ह परीपिन्त लाःवनी, छम्ह छम्ह परीं छगू छगू खँय् पूर्णपिं, अमिसं थःथःगु प्वाथय् च्वंम्ह मचायात थःथःगु गुणं पूर्ण यात । लिपा गुम्हसिनं नं छम्ह हे जक मचा बुइकल व खः कुमार । थ्वहे कुमारयात महादेवं हयाः पार्वतीयात काय् धकाः लः ल्हानाबिल । कुमारया जन्म षष्ठीकुन्हु जक जूगु मखु कुमारयात जन्म हे खुम्ह मांम्ह यात । थुकथं कुमार नापनापं षष्ठी स्वानाः वःगु जुल । अले कुमार षष्ठी धायेगु जुल ।

सिथि नखः अर्थात कुमार षष्ठीयात रावण षष्ठी धकाः नं धायेगु याः । छाय्धाःसा थ्वकुन्हु अयोध्यायाया जुजु दशरथया तःधिकःम्ह काय् रामचन्द्रं थः तिरिमय्जुयात रावणं हरण यानाः यंकूगु जूगुलिं रावणनाप ल्वानाः त्याकूगु दिं नं खः । थुकिं थ्व दिंयात रावण संजिता षष्ठी नं धायेगु याः । अर्थात् रावण पराजित जूगु दिं धकाः नं धायेगु याः ।

बौद्धमार्गीपिन्सं थ्व दिंयात भगवानबुद्ध न्हापा महासत्व जुयाः जन्म काःबलय् थौंकन्हय् नमुरा (नमोबुद्ध) धयागु थासय् मचा बुया अशक्त जुयाच्वंम्ह धुँयात थःथम्हं थःगु ला ध्यनाः नकाः निर्वाण प्राप्त जूगु दिं कथं नं कायेगु याः । अथे जूगुलिं थ्वकुन्हु तक्क महासत्व राजकुमारया म्ये हालेगु चलन दु ।

सिथि नखःकुन्हु बँय् गोबरं चाकलाक इलाः उकी द्यःने खुहः दूगु पलेस्वां च्वयाः श्री कुमार (सिथिद्यः)या आराधना यायां पंचोपचार पूजा यात धाःसा व पूजा यायेबलय् माय्, मू वा कःसू वः, चतांमरि, दुसिमरि व कःनि मरि व खुताजि तरकारी छाल धाःसा छेँय् छुं कथं विद्यन बाधा वइमखु धयागु जनधारणा दु । अथेतुं मोहनिबलय् भुतुमालि ब्वयेकीथें थ्वकुन्हु नं छेँखा छेँखा पतिं पलिइ पलिइ भ्वंयागु फय्लिंचा चाःहीकेगु याइगु नं खः । थ्व प्रचलनत थौंकन्हय् उलि खनेमदुसां च्याकुं दूगु व छकू छकू कुं पतिकं पलेस्वां च्वयातःगु भ्वंयागु वा कापःयागु फय्लिंचा ब्वयेकेगु यात धाःसा फुक्क दोषं मुक्त जुइ अष्ट महाभयं रक्षा जुइ अले अष्टसिद्धि दइ धयागु धापू दु ।

सफासुग्घर

थ्व नखः धुनेवं सिनाज्या जुइगुलिं छेँय् सफासुग्घर याये लाइमखु धकाः छेँ छखां बँ पुनाः, बँ थिलेगु, छेँजः सकसियां सफा सुग्घर यानाः म्वःल्हुइगु ज्या नं थ्वकुन्हु जुइ । खुताजि वः व खुताजि तरकारी अप्वः यानाः  वः तयाः कुमारयात पूजा यायेगु याः । नापनापं कुमारया नामं व्रत च्वंवनेगु, थःथः आगमय् द्यःद्यःपिन्त पूजा यानाः वः छायेगु नं चलन दु ।

थःथःगु म्ह व छेँय् जक सफासुग्घर याइगु मखुसें सिनाज्या ज्वःछिं वा वइबलय् फोहर जुइ धकाः त्वाःत्वालय् च्वंगु तुं जरुं बुंगाः चुक धः सफा यानाः दच्छियंकंयात लः सफा यायेगु नं जुइ । थ्वकुन्हु विशेष यानाः लः बुयावइगु मुहान सफा याइगु खः । सिथि नखः धुंकाः लिपांनिसें थःथःगु बुँइ वापीगु ज्या न्ह्याकेगु जूगुलिं सिथि नखः छगू कथं शक्ति वा वः नयाः बल पिकायेगु जूसा मेगु सफा लः त्वनाः सुस्वास्थ्य जुइगु कथंया नखः हनेगु खः । यलया बुंगद्यः रथय् तसांनिसें न्ह्याइगु देगुपुजा सिथि नखःकुन्हुतक हे जक न्यायेकेगु परम्परा दु ।

यदि सुयां देगुपुजा मदु वा देगुपुजाया दिंकुन्हु देगुपुजा यायेमखन वा देगुपुजया दिं मसिल धाःसा अज्याःपिं फुक्कसित थ्व दिंकुन्हु हे देगुपुजा न्यायेकीगु नं चलन दु । दिगुद्यः पूजा यायेगुलिइ छेँय् छेँय् च्वंम्ह दिगुद्यः पूजा यायेगु जक मखु दिगुद्यः दूगु ख्यलय् तक वनाः नं पूजा याः वनेगु नं याइ ।

सिथिद्यःया जात्रा

सिथि नखःकुन्हु न्हूगलय् सिथिद्यः ब्वयेगु नं परम्परा दु । थ्वबलय् भक्तजनपिं थीथी वःनापं समेबजि तयाः पूजा याः वइ । वयां कन्हय् कुन्हु सिथिद्यः रथय् तयाः येँया शहर परिक्रमा यानाः जात्रा याइ ।

मनोरञ्जन

सिथि नखःतक महासत्व राजकुमारया नापनापं कोला म्य हालेगु याइ । थ्वयां कन्हय् कुन्हुनिसें सिनाज्या म्ये हालेगु सुरु जुइ । सिनाज्या म्येया सुरु धयागु हे सिनाज्याया सुरु खः । उकिं सिथि नखतं सिनाज्या सुरु जुइ । सिनाज्याबलय् ज्या थाकुक याये माःगुलिं साःसाःगु नयाः, मनोरञ्जन यानाः मनयात स्वच्छ यायेगु नं जुइ । थुबलय्निसें ज्यापुतय् बाजं थाये मज्यू अर्थात् सिनाज्या ज्वःछि बाजं थाये मज्यू धकाः थाइमखु । थ्व नखः धुंकाः सिनाज्या सुरु जुइगुलिं सी दुकि सिथि नखःबलय् मनूतय् छेँ सामाज्याथें अन्नं परिपूर्ण जुइमखु । उकिं थ्व नखः नेवाःतय् दच्छि यंकं हनीगु नखःमध्येय् दकले लिपायागु नखः खः । अर्थात् दच्छि यंकंया क्वचाःगु नखः खः । थ्व नखःयात म्ह्याय्मचा नखः धकाः नं धायेगु याः । थ्व नखः तःजिक हनेमाःगु नखःमध्येय् छगू खः । उकिं थ्व नखःबलय् म्ह्याय्मचातय्त नखत्या ब्वनाः थीथी परिकारया वः नकेगु परम्परा नं दु ।

थ्व नखःबलय् गनं गनं गामय् वा खुसि सिथय् निगू पुचः दुने छगू पुचलं मेगु पुचःयात ल्वहँतं क्ययेकाः हि बाः वयेकाबीगु नं अन्ध परम्परा दु । अथे पिहाँ वःगु हि धयागु काली वा अजिमापिन्त छायेगु धयागु परम्परागत धापू दु । थौंकन्हय् थ्व परम्परा पूर्णतया न्हनावने धुंकूगु दु । थ्व परम्परायात जंगबहादुरं न्हंकाः छ्वःगु खः । लःया मुहान सफा याये न्ह्यः अन दुपिं नागतय्त शान्त यायेत पुइँ हायेगु नं चलन दु । प्रत्येक लःया मुहानय् लः वयेके बीगुया लागि नागतय्सं बास यानाः च्वनी धयागु जनविश्वास नं दु ।

सिथि नखःबलय् द्यःयात छाइगु वः व चतांमरि दुने मनोवैज्ञानिक कथं नं विश्लेषण यायेगु जुइ । कृषि उत्पादन मध्येलय् दलके तःजिगु धयागु वा बाय् जाकि खः । सिनाज्या सुरु जुइ छुं ई न्ह्यः हनीगु सिथि नखः खः । जाकिचुंया चतांमरि पृथ्वी, उकिइ द्यःने तइगु थीथी वः आकाशया प्रतीकात्मक चिं खः धाइपिं नं समाजय् दु । चतांमरि पृथ्वी, वः परिकार पृथ्वी दुनेच्वंपिं परिवारया प्रतीकात्मक चिं खः ।

सिनाज्या याइबलय् पृथ्वीइ याइ । तर थ्वयात माःगु लः, फय्, तेज फुक्कं चवं वइ अर्थात् आकाशं वइ । अझ धायेगु हे खःसा तःताजि वः धयागु हे पञ्चतत्वया चिं खः ।

सिथि नखःया कुमार जात्रा

नेवाःतसें दच्छि यंकं हनाः वयाच्वंगु नखः मध्येय् सिथि नखः खालि नखः न्यायेकाः चतांमरि, थीथी बूबःया वःघासा खुताजि नयाः तुं, बुंगाः, जह्रुँ आदि लःया मुहान जक सफा याइगु मखु । थ्वया नापनापं कुमार अर्थात् सिथिद्यः नं  जात्रा यायेगु चलन दु । थ्व कुमार जात्रा व सिथिद्यः जात्रा न्हापा न्हापा येँ, यल व ख्वप स्वथासं यायेगु याः । तर थौंकन्हय् थ्व द्यःयात खालि येँय् जक जात्रा यायेगु चलन ल्यनाच्वंगु दनी । झीगु नेवाः संस्कृतिइ कुमारया बिस्कं थाय् दूगु जूगुलिं थ्व द्यःयात पिखालखुइ हे तयेगु चलन दु । छुं नं पूजा वा ततःधंगु कर्मकाण्ड यायेबलय् पूजा न्ह्याके न्ह्यः पिखालखुइ कुमारयात पूजा याये धुंकाः तिनि मेमेपिं द्यः पूजा यायेगु चलन दु । महायानीतसें पिखालखुइ क्षेत्रपाल कथं माने याइगु जूसां मेपिन्सं कुमार कथं माने याइ । थ्वया बारे धार्मिक धारणा छु दु धाःसा महाद्यवं थः काय्पिं निम्ह गणेश व कुमारयात सुमेरु पर्वत चाःहिला वा, न्हापां थ्यंकः वःम्हेसित वरदान बी धकाः उजं यात । निम्हं दाजुकिजापिं सुमेरु पर्वत चाःह्यू वनेत तयार जुल । तर फरक फरक ढंगं मांअबुं धाःथें वन । कुमारया बाहान म्हय्खा उकिं वया म्हय् च्वनाः कुमार ब्वयाः सुमेरु पर्वत चाःह्यू वन । तर गणेश धाःसा ल्ह्वंम्ह उकिसं प्वाः नं तग्वःम्ह बाहान जुल तिछुं । कुमारथें सुमेरु पर्वत नं चाःह्यू वनेत यक्व ई काइगु जुल । हानं लँय् सुं नं पशुपंछीं खन धाःसा तिछुँयात अथें स्यानाबी । उकिं गणेश महाद्यः व पार्वती च्वनाः च्वंथाय् वनाः निम्हसितं चाःहिलाः मांअबु धैम्ह हे थःगु लागि फुक्कं खः । उकिं सुमेरु पर्वत धयागु मांअबु हे खः धकाः विद्वतापूर्वक थःगु विचाः प्वंकूसेलिं गणेशं धाःगु खँ खः धकाः महाद्यः प्रसन्न जुयाः वरदान बिल । गुगु वरदान कथं सुना नं पूजा यात धाःसा दकले न्हापा गणेशया निं पूजा यायेमाः नत्र उकिया फल दइमखु । उकिं त्वाः त्वालय् स्थान गणेश कथं पूजा काः धकाः धयाबिज्यात ।

अनं लिपा कुमार म्हय्खाय् च्वनाः सुमेरु पर्वत दक्व चाःहिलाः अबुयाथाय् लिहां वःबलय्  गणेश थ्यनाच्वने धुंकल । कुमार स्वयां न्हापां थ्यंकाः च्वंगुलिं कुमार अजू चाल । थःम्हं सुमेरु पर्वत धाःथें चाःहिला वयागु तर गनं नाप मलाःम्ह, ध्वमदुम्ह गणेश खंगुलिं अजू चाइगु स्वाभाविक खः । तर गणेशं मांअबु अर्थात् महाद्यः व पार्वती निम्हं च्वनाः च्वंथाय् वनाः मांअबुयात चाःहिगु खँ न्ह्यथंसेंलि मांअबुं वाः चाल । अले गणेद्यः स्वयाः न्हापां पूजा याकेत पिखालखुइ वासस्थान धकाः उजं दयेकाः बिज्यात । मांअबुया आज्ञा सिरोपर यानाः पिखालखुइ थःगु स्थान काल । थ्व कथं झीगु धार्मिक व सांस्कृतिक परम्पराय् कुमारया बिस्कंगु थाय् दु । पिखालखुइ च्नाः छेँ छेँया रक्षा यायेगु कुमारया ज्या खः । उकिं कुमारयात क्षेत्रपाल धकाः नं कायेगु याः ।
प्राचीनकालय् कुमारयात क्वाथः नायः कथं हनेगु परम्परा दु । उगु इलय् गथे थाय् थासय् कुमारी दु अथेतुं थाय् थासय् कुमार नं दु । लाय्कूया कुमारी द्यः जात्रा यायेथें तुं लाय्कूया कुमार जात्रा यायेगु नं चलन जुल ।

लिच्छविकालया न्ह्यःया लागा लाय्कू दरबारया लागा खः । उकिं उगु इलय् कुमार नं लाय्कू कुमार जूगुलिं कुमारयात जात्रा याःगु जुइमाः धयागु अनुमान दु । तर थ्व जात्रा गुबलेंनिसें न्ह्यानावल धकाः यकीन धाःसा यायेमफु । सिँयाम्ह ह्याउँगु वर्णया कुमारयात जात्राया स्वन्हु न्ह्यः च्वबाःद्यःयात न्हवं यानाः ल्यं दूगु रंग हयाः रंग पाकाः न्हवं यानाः कन्हय् कुन्हु कुमार द्यःयात क्वहितिइ फल्चाय् तये हइ । जात्रा याये न्ह्यः कुमारयात मचाबुइबलय् थें सिसापालु क्यनेगु, न्हाय्पं प्वाः खंकेगु, इहि यायेगु, बाह्रा तयेगु व व्रतबन्ध याइ अर्थात् मेमेंि द्यःतय्त थें न्हवं याये धुंकाः यायेमाःगु फुक्कं कर्मक्रिया यायेगु जुइ । द्यःया न्ह्यःने कुसुन्दिका होम यायेगु जुइ । वयां कन्हय् कुन्हु अर्थात् सिथि नखःया कन्हय् कुन्हु कुमार जात्राया गुथियासपिन्सं खतय् तयाः क्वबियाः कुमारीद्यः गन गन जात्रा चाःहीकीगु खः अन अन जात्रा यायेगु चलन दु । थथे कुमारया रथ जात्रा याइबलय् द्यःयात बिचाः याइम्ह छम्ह नं च्वनेमाः ।

द्यःखतय् तुं द्यःयात बिचाः याइम्ह छम्ह च्वनेमाः धयागुलिं द्यः न्हापा न्हापा कुमारी थें कुमार नं मिजंमचा हे तयाः जात्रा याइगु धयागु प्रमाण दु । जनधारणा कथं न्हापा न्हापा मिजंमचा हे तयाः जात्रा याइगु खः । उमिगु धापूकथं कुमार बलम्बुयाम्ह काय् मचा खः । उम्ह मचा तनाः ख्वयाच्वंबलय् न्हूघलय् लूगु खः धयागु धापू दु । थ्व द्यः थथे लुइधुंकाः लिपा थःगु पूर्खाय् काय् मचा मदूगु जूगुलिं व हे मचायात वः चतांमरि बी धकाः ह्ययेकाः तःगु खः । अले तंम्ह मचा बलम्बुयापिन्सं काः वयाः लितयंकल । तर अथे जूसां नं व मचा हानं नं बलम्बुं लिहां वयाः न्हूघलय् वयाः अन हे तुं सिद्ध जुयावन धयागु धापू दु ।

द्यःयात ल्यंपुल्यं छायेगु बिचाःसंचाः यायेगु ज्या थसिया नेकु (नेम्कुल) तसें याइगु जात्रा धाःसा न्हुघःया ज्यापुतय्सं याइगु चलन दु । थ्व द्यः जात्रा याइबलय् बलम्बुयापिन्सं मचा माःवइगु धायेगु चलन दु । कन्हय् कुन्हु अर्थात् सप्तीकुन्हु दकले न्हापां बाजं थानाः लाय्कुलिइ वनाः लाय्कुया पूजा याइ । अनं लिपा अट्कोनारायणयापिन्सं तपाःगु लाखामरि छायेमाः, थौंकन्हय् चिपागु छायेगु यानाः वयाच्वंगु खनेदु । थ्वया नापं न्यापा वः छायेगु यानातःगु दु । थ्वया अर्थ उगु इलय् उगु क्षेत्रया कर पुलेगु कथं पुलातःगु खः । जात्रा धुंकाः द्यःयात द्यःछेँया पिखालखुइ तयाः दुचायेकेगु चलन नं दु । द्यः दुचायेकाः प्यन्हुकुन्हु सुयातं नं द्यः मक्यनेगु परम्परा दु ।