– डा. चुन्दा बज्राचार्य

“यःमरि च्यामु, उकी दुने हाकु
ब्यूम्ह ल्यासे, मब्यूम्ह बुरिकुतिचा
छिमिनं चिकु, जिमिनं चिकु
पियाच्वने थाकु, याकनं ब्यू”

परिभाषा :

च्वय् न्हयःथनागु काव्यात्मक अभिव्यक्ति सुं विशेषं कविया आत्मां पिज्वःगु अभिव्यक्ति मजूसे यःमरि पुन्हीया मूखँयात कया लोकोक्ति कथं जुयाच्वंगु अभिव्यक्ति खः ।

गुकी यःमरिया बां (आकार), यःमरि दयकीपिं मिसात यःमरि पुन्हीया याम (ऋतु)यात मचायेक न्ह्यःथनातःगु दु ।

यःमरि पुन्ही धयागु दच्छियंकंया १२ गू पुन्हीमध्ये मंसीर महिनाया पुन्ही (मार्गशुक्ल पूर्णिमा) अथवा थिंला शुक्ल पुन्हीयात धायेगु यानातःगु दु । थ्वकुन्हु विशेष यानाः नेवाः जातिं थःगु हे पहःया मरि यःमरियात नामं पुन्हीया नामाकरण यःमरि पुन्ही जूगु खः । थिंला पुन्ही वा मार्ग पुन्ही धायेगु स्वयां यःमरि पुन्ही, धान्य पूर्णिमा, गैडु पूर्णिमा कथं नां जाः ।

थ्व पुन्हीया दुने बुँइ वा लयाः तःसिं दुपिनि तःसिंयात पुलाः ल्यंदनिगु वा, तःसिं मदुपिनि बुँइच्वंगु वा लयाः पानाः थःथःगु वा कुथिइ स्वथनेगु जुइ धुंकीगु जूगुलिं थ्व दिंयात धनधान्य पूर्णिमा नं धाःगु खः । थुगु इलय् तःसिंतय् नं म्हय्तय्सं वा लयाः बाली पुले हये धुंकाः थःथःगु वा कुथिइ वा दुतिना वा जायेका तये धुंकूगु जुइ । थुकथं म्हय् तःसिं निगू वर्गयापिनि थःथःगु बुं वा दुतिनाः वाया भकारी जायेधुंकीगु जूगुलिं धान धान्य पूर्णिमा धकाः धाःगु खः । नेवाःतय् छुं नं ज्या व्यवस्थित रुपं यायेगु परम्परा दु ।

उकिं हे मोहनी नखःबलय् नःलास्वां पिना न्हापां नःलास्वां लयाः अनंनिसें वा लयेगु ज्याय् न्ह्यायेगु याइ । नःलास्वां लयेगु मयाःसे वा लये मज्यू धयागु बुँज्याः याइपिनि धापू दु । नःलास्वां लये धुसेंनिसें यःमरि पुन्ही दुने वा लयाः वा दुतिने माः धयागु धारणा दु ।

यःमरि पुन्हीकुन्हु पहाडय् च्वंपिनि सा, द्वहं लहिना तःपिनि बुँज्या यायेत सा द्वहं नं आपालं ग्वाहालि (हलो जोते यायेगु, दुरु, सउ साः आदि) याःगुलिं वा लये धुंकाः अर्थात् सामाज्या धुंकाः सा व द्वहं च्वनीगु गोठय् सुचुपिचु याना सा, द्वहं च्वनीगु गोठ पूजा यायेगु चलन दु । उकिं अथे सा द्वहंया गोठ पूजा याइपिन्सं यःमरि पुन्ही अर्थात् मंसीर शुक्ल पूर्णिमायात गैडु पूर्णिमा धकाः नं धायेगु याः ।

नेवाःतय्गु थःगु हे विशेषता दूगु मरि यःमरि

नेवाःतय्सं नयेगु यानाः वयाच्वंगु आपालं मरिचरि दुसां नेवाः संस्कृति नाप भेलेपुगु मरिमध्ये यःमरि छगू खः ।
मरिया नामं हे नखः हनाः नैगु यःमरि मचायात निदँबुन्ही याःसानिसें ज्याथः ज्याथि जंकुतक संस्कारगत ज्याय् माःगु मरि खः । अथेतुं हर्ष उल्लास याना याइगु द्यःद्यःपिनिगु खः जात्रा यानाः नं द्यःखःयात यःमरि लुनाः उल्लास पूर्वक छ्यलीगु मरि खः ।

न्हूगु छेँ देयकाः पलिं चिनाः, छेँयात पूजा यानाः मचातय्त जन्मन्ही यानाः यःमरि लुइथें छेँयात लुइगु खः यःमरि । यःमरि नामं हे थःगु मरि जूगुलिं विशेष यानाः भिंगु हर्ष उल्लासया ज्याखँय् द्यःखः द्यःछेँ ज्याथः ज्याथि, मचातय्त यःमरि लुइगु नेवाःतय् थःगु मौलिक परम्परा खः । मचातय्त विशेष यानाः निदँ बुन्हीबलय् यःमरि निग्वः स्वांमाः हनेथें हनाः जन्मन्ही याःम्ह मचायात क्वखायेकाः जन्मन्ही यायेगु प्रारम्भ याइगु खः । गुम्ह गुम्हसिनं निदँनिसें भिंनिदँ तकया दुने जोड दँया जन्मन्ही याइबलय् ग्वदँ दुगु खः वःग्वः यःमरि सुकाय् स्वांमाः हनेथें हनाः क्वखायेकेगु चलन दु । छगूला मचात थ्वःदँ दत धकाः संकेत यायेगु याःसा मेखे यःमरियात गःपतय् हे क्वखायेगु यानाः उकियात महत्व ब्यूगु दु ।

अथेतुं प्वाथय् दुपिन्त धउबजि नकीबलय् यःमरि मदयेकं मगाः । ज्यापुतय् न्हापां किजापूजा यायेत कू छ्वइबलय् यःमरि दयकाः तयाः छ्वयेमाः ।

यःमरि दयेकीगु विधि :

थज्याःगु सांस्कृतिक रुपं बिलिबिलि जाःगु यःमरियात थुकथं दयेकेगु याइ ।

न्हूगु वा पुलांगु जाकिया जाकिचुं दयेकाः, जाकिचुंयागु धेरुहिनाः क्वाक लिकयाः वयात क्वाकक्वाक हे जाकिचुं फू ततं न्हायेगु याइ ।

यःमरि दयेकेबलय् तज्याइ धकाः जाकिचुं न्हायाः तःगुयात कापतय् प्वःचिनाः क्वाक हे तयाः तयेगु याइ । जाकिचुं न्हायातःगु क्वात धाःसा लसा दैगु जूगुलिं थःत इच्छा कथं ग्वारा कयाः क्वाःगु लखय् चिकं तयाः चिल्लो जुइक तयेगु याइ । उगु लखय् पतिंचा थुनाः जाकिचुं न्हायातःगु ग्वारायात छखे च्वामुक यानाः मेखेपति पतिचिंकाः उकि दुने पतिंचा दुछ्वयाः दुने प्वाः तयाः पिने सालुकेगु याइ । उगु प्वालय् दुने चाकु, हाम्वःचुं, नैकाः, यला, काजु ९विशेष यानाः चाकु व हाम्वः जक० तयाः दायेकाः छुलुमुलु धाःगु दुने तयाः वहे जाकिचुंया ग्वारायात विस्तारं त्वःपुइगु याइ ।

थथे त्वःपुइबलय् भतिचा ल्यनाच्वनी, उकियात गुम्हसिनं निपु न्यकुंथें, गुम्हसिनं निहःथें, गुम्हसिनं स्वहःथें थीथी आकार यानाः क्वचायेकेगु याइ । जाकिचुं मरि पिने चाकु दुने दुगु विशेष स्तूप आकारया मरियात यःमरि धकाः धायेगु याइ । गुम्हं गुम्हसिनं थने जीकथं नं देयेकीपिं दु । गुम्हं गुम्हसिनं निगू च्वः दयेकाः बिन्ति यानाच्वंगु आकारय् नं क्वचायेकेगु याइ ।

जाकिचुंया मरिपिने चाकु दुने तयाः दयेकीगु यःमरिया दुने चाकु हाम्वःया पलेसाय् माय् फ्वयाः निनाः मसला तयाः मूपाः दुने तयेगु नं याः । अथेतुं चिनी खुवा काजु, नैकाः छोरा आदि मसला चुं यानाः नं दुने तयेगु याः ।

द्यःपूजा यायेगु वा यःमरि लुइके माल धाःसा हाम्वः चाकु दुगु यःमरि जक दयां मगाः । यःमरि दुने गर्भय् हाम्वः चाकुया पलेसा न्यागः आखे तयेगु नं चलन दु । ज्यापु पञ्चया धापू कथं थथे न्यागः आखे धयागु पञ्चबुद्ध अमिताभ, अभोघसिद्धि, अक्षोभ्य, रत्नसम्भव, वैलोचनया प्रतीक खः । यःमरिया आकार बौद्ध चैत्यया आकार खः । चैत्यय् दुने पञ्चतत्वया प्रतीककथं हाम्वः, चाकु, लःनापं यानाः न्याता ल्वाक छ्यायेगु याइगु खः ।

थुकथं दयेके धुंकाः यःमरियात न्हापा जूसा प्वतासि वा भालिंचाय् तयाः त्वपुया फ्वसि वा कसौरीइ लः दायेकाः हायाः बुकेगु याइगु खः ।

 थ्व मरि कलात्मक मरि खः । थ्व मरि दयेकेसःपिन्सं जाकिचुंयात तच्वतं सालुक दयेकाः उकी दुने चाकु हाम्वः तयेगु याइ । जाकिचुं अर्थात् पिनेयागु ब्व गुलि सालुक दयेकेफत उलि कुसलपिन्सं दयेकूगु धकाः सी दै ।

हायाः बुत धायेवं ल्ह्वनाः गालाः ख्वाउँकेगु याइ । थथे गाल धायेवं यःमरि प्वालाप्वाला थिना वइ । छक्व थी धुंकूगु यःमरि लिपातक नं थिना हे च्वनी ।

यःमरि दयेकेत न्हायातःगु जाकिचुंयात खेँ बाहां लुइकाः पतिचिकं ल्वहँचा मरि नं दयेकेगु चलन दु । ल्वहँचा मरियात गणेद्यःया प्रतीक धकाः नं धायेगु चलन दु । (सन्ध्याटाइम्स शुक्रवाःया तँसापौ सिलाथ्व ६, १११६)

यःमरि दयेकेगु झ्वलय् जाकिचुंया गणेद्यः, लक्ष्मीद्यः, कुवेर, ज्यापु, ज्यापुनी, ख्याःचा, फैचा, त्वाःदेवा आदि थरीथरीया आकार दयेकाः हायेगु नं चलन दु ।