नासः द्यः धइगु मां, अबु व गुरु खः धकाः नेवाः संस्कृतिविद्तय्सं धायेगु यानाः वयाच्वंगु जूसां लिपांगु इलय् वयाः नासः द्यः धाइम्ह महाद्यः धकाः तकं ब्याख्या यानाः नासः द्यःयात हिन्दूकरण यायेगु ज्या जुयाच्वंगु खनेदु ।

न्ह्यागु हे जूसां थःपिन्सं हने माःपिन्त तसकं हनाबना तइगु नेवाः समाज खः ।

श्रीकृष्ण महर्जन

स्वनिगःया आदिवासी नेवाः समाज दुनेया संस्कृतियात स्वल धाःसा विविधता दु । संस्कृति धइगु सामुहिक कथं हनीगु ज्या खः । अथे संस्कार स्वल धाःसा नं विविधता दु । संस्कार धाइगु मनूयात योग्य यायेगु नितिं याइगु कर्मकाण्ड खः । संस्कृति व संस्कारया ल्याखं नं विविधता नेवाः समाजय् दयाच्वंगुया मूल कारण धइगु बौद्ध व हिन्दू धर्मनाप स्वानाच्वंगुलिं नापं थीथी दर्शनपाखें प्रभावित जुयाच्वंगुलिं हे खः । अथे थीथी धर्म व दर्शननाप स्वानाच्वंगु जूसां आखिर नेवाःतय्सं थःगु हे पहलं संस्कृति हनाः वयाच्वंगु दु । मेपिनिगुपाखें प्रभाव लाःसां नं थःगु हे पहःयात निरन्तरता बियाः वयाच्वंगु नेवाःतय्गु थःगु हे कथंया विशेषता खः । थःगु न्हियान्हिथंया जीवनय् माःगु हलंज्वलंयात तकं पुजा यानाः छगू कथं द्यःया रुपय् हनाः वयाच्वंपिं तसकं सभ्य कथं नालातःपिं धइगु स्वनिगःया आदिवासी नेवाःत खः ।

नेवाःतय्सं थःपिगिनु जीवनय् छ्यलाबुला याइगु ल्वाभःनिसें म्हं मफइगु इलय् लंकाः बिइम्ह धकाः थीथी द्यःयात पुजाआजा यानाः वयाच्वंगु दु । गथेकि न्हाय्पंस्याः द्यः, वास्याः द्यः जक मखु जीवनय् माःगु कथंया ख्यालि द्यःयात तकं पुजा यानाः वयाच्वंगु दु । उलि जक मखु जीवनय् मदयेकं मगाःगु खुसिनिसें ‘चा’यात तकं पुजाआजा यानाः वयाच्वंगु दु । थुकथं जीवनय् छ्यलाबुला जुइगु हलंज्वलंनिसें जीवनय् मदयेकं मगाःगु बुं वइगु अन्नयात तकं पुजा याइगु नेवाःतय्गु मौलिक पहः खः ।

 स्वनिगःया आदिवासी नेवाःतय्सं तिथि हे क्वःछिना न्हापांनिसें मांया ख्वाः स्वयेगु यानाः वयाच्वंगु खःसा लिपांगु इलय् वयाः स्वनिगलय् च्वंपिं मेमेपिन्सं नं मांया ख्वाः स्वयेगु दिनय् थः मांयात साःसाःगु नकाः वनेगु चलन यानाहःगु दु ।

थथे थीथी कथंया हलंज्वलंनिसें जीवनय् छ्यलाबुला जुइगु फुक्क पक्षयात पुजाआजा यानाः वयाच्वंपिं नेवाःतय्सं थःत जन्म ब्यूम्ह मां व अबुयात नं तसकं सम्मान याना द्यः भाःपियाः वयाच्वंगु दु । मनू हे द्यः जुइगु दर्शन ज्वनाच्वंगु नेवाः समाजय् विशेष कथं मां, अबु व गुरुयात तसकं हनीगु अले द्यः भाःपिइगु चलन दु । व हे मां, अबु व गुरुया प्रतिक हे नासः द्यः खः धाइ । उकिं नासः द्यः दुथाय् स्वंगू प्वाः दइ मखुसा व स्वंगू हे प्वाःया मंकाः रुप कथं छगू प्वाः जक नं तयातःगु दइ । नासः द्यः धइगु मां, अबु व गुरु खः धकाः नेवाः संस्कृतिविद्तय्सं धायेगु यानाः वयाच्वंगु जूसां लिपांगु इलय् वयाः नासः द्यः धाइम्ह महाद्यः धकाः तकं ब्याख्या यानाः नासः द्यःयात हिन्दूकरण यायेगु ज्या जुयाच्वंगु खनेदु । न्ह्यागु हे जूसां थःपिन्सं हने माःपिन्त तसकं हनाबना तइगु नेवाः समाज खः ।

नेवाः समाजय् अबुयात गुगु कथं सम्मान याइ उगुहे कथं मांयात नं सम्मान याइगु चलन दु । दच्छिया दुने मांया ख्वाः स्वयेगु दिं हे क्वःछिना थः मांयात सम्मान यायेगु अले जीवनय् संघर्ष यानाः न्ह्याः वने फयेमा धकाः पञ्चतत्वया शरिरय् पञ्चतत्वयात सन्तुलित यानातयेगु कथं पञ्चतत्वया प्रतिक कथं खेँ सगं बिइगु चलन दु मांया ख्वाः स्वयेगु इलय् । संघर्षवादी सिद्धान्त ज्वनाच्वंगु खेँ सगं बियाः मांयात तसकं सम्मान यायेगु नापनापं भ्वय् तकं नकीगु चलन दु नेवाः समाजय् । स्वनिगःया आदिवासी नेवाःतय्सं तिथि हे क्वःछिना न्हापांनिसें मांया ख्वाः स्वयेगु यानाः वयाच्वंगु खःसा लिपांगु इलय् वयाः स्वनिगलय् च्वंपिं मेमेपिन्सं नं मांया ख्वाः स्वयेगु दिनय् थः मांयात साःसाःगु नकाः वनेगु चलन यानाहःगु दु ।

 मांया ख्वाः स्वइगु दिनय् थः मांया जीवनय् वयेफुगु समस्यायात समाधानया नितिं संघर्ष यानाः वनेफयेमाः धकाः हे सगं बिइगु चलन दु नेवाः समाजय् । इहिपाः जुइ धुंकूपिं म्ह्याय् मस्त ला मांया ख्वाः स्वयेगु नितिं थःछेँय् हे वइगु चलन दु ।

चन्द्रमास कथं अर्थात तिथि कथं नेपाल संवतया चौलागा आमाइ खुन्हु मांया ख्वाः स्वयेगु याइ । गुला गुला तक प्वाथय् तया निगू जीवन हना थःत जन्म ब्यूम्ह मांया गुणयात लुमंकाः थःत जन्म ब्यूम्ह मांयात सम्मान यायेगु कथं तिथि हे क्वःछिना नेवाःतय्सं मांया ख्वाः स्वयेगु ज्या यानाः वयाच्वंगु दु । थःगु जीवनय् न्ह्याक्व हे लिमलाःसां मांया ख्वाः स्वयेगु दिनय् अवश्य नं सकलसिनं थः थः मांयात छक लुमंकी नेवाःतय्सं । तापाक्क वनाच्वंपिं म्ह्याय् मचा जूसां अले काय् मचा जूसां, ब्यागलं च्वनाच्वंपिं जूसां मांयात लुमंकाः मांया सः न्यनेगु अले मांयात सगं बिइगु, भ्वय् नकेगु वा मेगु छुं नकेगु नितिं मांयात लुमंकी । अले मांया ख्वाः स्वइगु दिनय् थः मांया जीवनय् वयेफुगु समस्यायात समाधानया नितिं संघर्ष यानाः वनेफयेमाः धकाः हे सगं बिइगु चलन दु नेवाः समाजय् । इहिपाः जुइ धुंकूपिं म्ह्याय् मस्त ला मांया ख्वाः स्वयेगु नितिं थःछेँय् हे वइगु चलन दु ।

मांया ख्वाः स्वयेगु संस्कृति

थः मांया ख्वाः स्वयेगु दिंया रुपय् नालातःगु नखः खः मांया ख्वाः स्वयेगु दिं । चौलागा अमाई खुन्हु मांया ख्वाः स्वयेगु याइ । मांया ख्वाः स्वयेगु दिनय् मां दनिपिन्सं विशेष यानाः इहिपाः मजूनिपिं म्ह्याय् मस्त व काय् मस्तय्सं खेँ सगं बिइगु नापं साः साःगु भिंभिंगु नकेगु व वसः तकं थः मांयात लःल्हायेगु याइ ।

अथेहे इहिपाः जुइ धुंकूपिं म्ह्याय् मस्तय्सं ला भ्वय् ज्वरे यानाः थःछेँय् वयाः मांयात खेँ सगं बिइगु व भ्वय् नकेगु तकं याइ । मांया ख्वाः स्वइगु इलय् विशेष यानाः खेँ सगं बिइगु याइ । खेँ सगं बिइगु धइगु संघर्षवादी सिद्धान्त कथं जीवनय् वइगु अनेक कथंया समस्यालिसे ल्वाये फयेमा धकाः पञ्चतत्व ग्रहण याकेगु खः ।

खेँ सगं बिइगुया अर्थ

खेँ सगं बिइगु धइगु नेवाः समाजय् तसकं महत्वपूर्णगु संस्कृति खः । खेँ सगं धइगु पञ्चतत्व ग्रहण याकेगु खः । मानव शरिर पञ्चतत्वं निर्माण जुयाच्वंगु धाइ । थ्व विश्व ब्रम्हाण्ड हे पञ्चतत्वं निर्माण जुयाच्वंगु खः धाइ ।

 नेवाः समाजय् विशेष कथंया मौलिक संस्कृति दुगु अले थःगु हे कथंया सिद्धान्त दुगु संस्कृति धइगु खेँ सगंया संस्कृति खः ।

पञ्चतत्व धइगु लः, फय्, पृथ्वी, आकाश व तेज तत्व खः । थ्व न्यागू तत्वं निर्माण जुयाच्वंगु शरीर जूगुलिं थुकीमध्ये छगू जक तत्व म्हो जुल धाःसां म्ह मफइ अर्थात विरामी जुइ धाइ । थ्वहे न्यागू तत्वयात सन्तुलित यानातयेगु नितिं उकिया प्रतिक कथं पञ्चतत्व ग्रहण याकीगु धइगु हे खेँ सगं बिइगु खः । खेँ सगंया झ्वलय् लः अर्थात जल तत्वया प्रतिक कथं लखय् च्वनीम्ह न्याँ, फय् अर्थात वायु तत्वया प्रतिक कथं माय्वः, पृथ्वी तत्वया प्रतिक कथं छ्वय्ला, आकाश तत्वया प्रतिक कथं मनातःगु खेँ अले तेज तत्वया प्रतिक कथं क्वाःजः बिइगु अय्लाः लःल्हाइगु खः । उकिं मांया ख्वाः स्वयेगु दिनय् मूल ज्या कथं खेँ सगं बिइगु याइ नेवाःतय्सं ।

जीवनय् न्ह्याथेजाःगु पंगःत वःसां चीकाः वने फयेमा धकाः संघर्षवादी सिद्धान्त ज्वनाः मांया ख्वाः स्वयेगु ज्या नेवाःतय्सं यानाः वयाच्वंगु दु । न्ह्यागु हे धर्म नाला वयाच्वंपिं चाहे हिन्दू जुइमा वा बौद्ध जुइमा, सकल नेवाःतय्सं अःपुक हे खेँ सगंयात स्वीकार यानाः वयाच्वंगु दु । उकिं नेवाः समाजय् विशेष कथंया मौलिक संस्कृति दुगु अले थःगु हे कथंया सिद्धान्त दुगु संस्कृति धइगु खेँ सगंया संस्कृति खः ।

मां मदये धुंकूपिन्सं निस्लाः बिइगु

थः मां मदये धुंकूपिन्सं दच्छिया छन्हु जक जूसां नं थः मांयात लुमंकेगु यानाः वयाच्वंगु दु । गुलातक प्वाथय् तयाः जन्म ब्यूम्ह अले म्हुतुइ थ्यने धुंकूगुयात तकं ल्ह्वयाः नका तःधिकः याःम्ह थः मांंया गुणयात लुमंकेगु दिं धइगु मांया ख्वाः स्वयेगु दिं खः । थः मांया गुणयात लुमंकाः मदये धुंकूम्ह मांयात धार्मिक रुपं श्रद्धा प्वंकेगु कथं निसलाः बिइगु यानाः वयाच्वंगु दु ।

निसलाः बिइगु छगू संस्कृतिया रुपय् नेवाः समाजय् नालाः तःगु दु । थःथःगु छेँय् गुरुजुपिं वा द्यःबर्मूत सःताः नापं गुरुजुपिन्थाय् वा द्यःबर्मूपिन्थाय् वना निसलाः बिइगु याइ । गुलि गुलिसिनं ला सरादे तकं याइगु चलन दु । अले गुलिं गुलिं मनूत धाःसा मातातिर्थय् वनाः निसला बिइगु नापनापं स्नान यायेगु तकं यानाः वयाच्वंगु खनेदु ।

मातातिर्थय् मेला

मांया ख्वाः स्वयेगु दिनय् येँ जिल्ला दुने लाःगु दक्षिण पश्चिमपाखेया नेवाः वस्ती बालागामं च्वय् लाःगु कुण्डय् तःधंगु मेला जुइ । मां मदये धुंकूपिं उगु कुण्डय् वना स्नान यायेगु निसें सरादे यायेगु व निसला बिइगु तकं याइ । वहे कुण्डयात हे मातातिर्थ धाइगु खः । न्हापा न्हापा मां मदये धुंकूम्ह मनूयात थःगु मांया लू मांया ख्वाः स्वयेगु दिनय् उगु हे कुण्डय् क्यंगु जुया हे मातातिर्थ धाःगु अले अबलेनिसें हे मेला जूगु खः धाइगु जनविश्वास दु ।

 थःतः जन्म याना ब्यूम्ह मांयात लुमंकेगु दिं धइगु नेवाः समाजय् तसकं महत्व बियातःगु दुसा थौंया इलय् झनझन मांया ख्वाः स्वयेगु दिंया महत्व अप्वया वःगु दु ।

थौंया अत्याधुनिक इलय् नं मांया महत्व धाःसा अवश्य नं म्हो जुइमखु । छाय् धाःसा मां धाइम्ह गुला तक प्वाथय् तया जन्म ब्यूम्ह संसारय् दक्ले अप्वः माया याइम्ह धाइम्ह हे मां खः । थुगु खँय् सुयां नं निगू मत दइ हे मखु । मांया गुणयात सुयागु नं गुणलिसे गबलें नं तुलना याये फइमखु । उकिं मांया गुणयात लुमंकेगु अले मांयात छगू कथं सम्मान यायेगु दिं धइगु हे मांया ख्वाः स्वयेगु दिं खः ।

मांया ख्वाः स्वयेगु संस्कृति थौंकन्हय् मंकाः परिवारय् जक जुयाच्वंगु खने दुसां बास्तवय् एकल परिवारय् नं मांलिसे ताः ईतक तापाक्क च्वना च्वनीगु जुया झन अप्वः मांया गुणयात लुमंकेगु ज्या यायेमाली । थःतः जन्म याना ब्यूम्ह मांयात लुमंकेगु दिं धइगु नेवाः समाजय् तसकं महत्व बियातःगु दुसा थौंया इलय् झनझन मांया ख्वाः स्वयेगु दिंया महत्व अप्वया वःगु दु ।

 नेवाःतय्सं संघर्षवादी सिद्धान्त कथं खेँ सगं बिइगु थःगु हे कथंया मौलिक संस्कृति खः । थौंया इलय् नेवाः समाजय् ल्यासे ल्याय्म्हतय्त तकं मांया ख्वाः स्वयेगु दिंया महत्वयात थुइका वनेमाःगु आवश्यता दु ।