नेवा: अनलाइन न्युज | २०७३ चैत्र १९, शनिबार १२:२०:५०

– प्रेमशान्ति तुलाधर –
चीन स“य्भाय् खलःया न्यागू लिपिवद्ध दसि दुगु भाय् मध्ये नेपालभाषा नं छगू  खः । नेपाल लिपि नेपालभाषाया नितिं जक गौरवया बिषय मजुसे नेपाःया नितिं हे गौरवया प्रतिक जूगु दु । नेपाः देशं संयुक्त राष्ट्र संघया दुजः जुइत इनाप पौ ब्यूबलय् देया थःगु लिपि कथं रञ्जना लिपियात प्रस्तुत याःगु खः । थौंया परिस्थिातिइ नेपालभाषा मूलतः देवनागरी लिपिं जक च्वयेगु याःसां प्राचिन इलय् थ्व भाय्यात मेमेगु लिपि नं च्वयेगु जूगु दु । प्राचिनकालं निसें हे नेवाःतय्सं थःपिनिगु न्ह्यागु ज्याख“यात नं लिपिवद्ध यानाः वयाच्वंगु खनेदु, चाहे कर्मकाण्डया ज्याय् जुइमा, चाहे वासःतासः ज्योतिषी आदिया ज्याय् जुइमा । थथे नेपालभाषां प्राचिनकालय् च्वज्याय् छ्यःगु लिपि ः गोलमोल, लित्तुमोल पाचुमोल, क्वंमोल,  हिंमोल, कुंमोल, रञ्जना, भुजिंमोल व प्रचलित लिपि खः । तर थथे तःगु कथंया लिपिया प्रयोग जूसां विशेष अभिलेख ग्रन्थ च्वज्याय् प्रचलित, भुजिंमोल व रञ्जना लिपि हे छ्यलेगु जूगु दु । लिपि विकासया भ्mवलय् झी पूर्वज लिपिकारतय्सं निता ख“ क्वातुक ज्वंगु सी दु –१) व्यवहारय् छ्यले छिंगु, स्पष्टगु, च्वये ब्वने अःपुगु, २) थःपिनिगु जातिय कला शिल्पया पहिचान जूइगु कलापूर्ण शैलीयागु । थ्व हे कारणं प्राचीन इलय् नेपाःगालय् ब्यवहारय् छ्यलेत छिंगु अःपुगु भुजिंमोल व नेपाल लिपिया ब्यापक प्रचलन जूगु दुसा, स्वये हे यइपुसे च्वंगु कलां छाय्प्यूगु रञ्जना लिपिइ धाःसा नेपाल व नेपालं पिने नं मांगलिक ज्याख“य् थाय् कयाः थातं च्वने फयावं  च्वंगु दु । तर प्राचिन अभिलेखय् नेपालभाषा, नेपाल संवत् धकाः न्ह्यथनातःथें नेपाल लिपि वा रञ्जना लिपि आदिया नां न्ह्थनातःगु उलि खनेमदु । गोपालराज वंशावलीया २२ (क) पतिइ, श्री भूमिगुप्तया पतिइ नेपालय् गोलनाम अक्षर प्रवत्र्तते धकाः च्वयातःगु व ये“या जुजु कविन्द्र जयप्रताप मल्लया हनुमानध्वाखा लाय्कू जःधुंया ने.संं. ७७४ या अभिलेखय् दकलय् न्हापां गोलमोल आखर धकाः न्ह्यथनातःगु छुं भचा खनेदु ।

नेपालभाषाया लिपिया विकासक्रम बारे लिपि विशेषज्ञपिनिगु बिचाः धाःसा छुं भचाः पाःगु खनेदु । प्रसिद्ध लिपि विशेषज्ञ शंकरमान राजवंशीया धापूकथं लिच्छवि लिपिया लिउ प्राचीन नेवाः लिपि लूगु खः । प्राचिन नेपाल लिपिं हे भुजिंमोल, कुंमोल, पाचुमोल लिपि छसिकथं विकास जुजुं वःगु खः । तर इतिहासकार डिल्लीरमण रेग्मी, लिपि विशेषज्ञ हेमराज शाक्यपिंसं धाःसा उत्तर लिच्छवि लिपिया लिउ गोलमोल, भुजिंमोल, जुया तिनि रञ्जना व नेपाल लिपि लूगु ख“ न्ह्यथनादीगु दु । अथे हे गुलि गुलिस्यां कुटिल लिपिया स्वंगू कचा मध्ये नेपाल लिपि नं छगू खः (पाठक, ई.सं. १९६९ः७६–८१) व थ्व छसि कथं रञ्जना, भुजिंमोल, व प्रचलित जुयाः पिदंगु खः धयातःगु दु । प्रो.मोहनराज शर्माया धापू कथं थुपिं फुक्क छगू हे लिपि खः । आखः च्वइबलय् थुमिगु छ्यं (मोल) विभिन्न कथं तइगु जूगुलिं जक थुमिगु थीथी नां जूगु खः । वास्तवय् नेपाल लिपिया बांलाक अध्ययन यायेबलय् नेपाल लिपि दुने लाःगु थीथी लिपिया नां छुनातःगु प्रचलित, रञ्जना, भुजिंमोल आदि आखःया छ्यंया आकार व बान्की जक पाःगु खनेदु । उकिं थुपिं थीथी लिपि मखुसे छगू हे लिपिया थीथी शैली खः । (स्थापित,ने.सं.१११८ ः १४–१५)
नेपाःया लिपिया इतिहासय् दकलय् न्हापां लिपिया प्रयोग दकलय् न्हापां लिपिया प्रयोग जूगु अभिलेख इ.पू.२५५या पिप्लिहवाया स्तम्भाभिलेख खः । थ्व ब्राम्ही लिपिं च्वयातःगु दु । थौंया देवनागरी लिपि, नेपाल लिपि आदि फुक्कं लिपिया हे कचामचा खः । इतिहासकार धनवज्रजुं सम्पादन यानादिगु सफुतिइ दुथ्याःगु १९० गू  अभिलेख मध्ये ५३ गू अभिलेख गुप्ता लिपिं च्वयातःगु दुसा १३७ गू अभिलेख कुटिला लिपिं च्वयातःगु खः । थ्व हे कुटिला लिपिया छगू कचाया रुपय् नेपाल लिपि पिदन । थौं नेपालय् थ्व हे नेपाल लिपि विकास जुयाः थ्वयात छ्यलीगु शैली कथं विभिन्न नां गथे भुजिंमोल, लित्तुमोल, गोलमोल आदि जूवन । थुपिं लिपि मध्ये नेपालभाषाय् दकलय् अप्वः छ्यःगु लिपि प्रचलित नेपाल लिपि खःसा अनं लिपा भुजिमोल व रञ्जना लिपि खः । प्रचलित नेपाल लिपियात नेपाल लिपि जक नं धायेगु याः । अथे हे नेपाल लिपियात नेवाःआखः नं धायेगु चलन दु । थ्व लिपिं च्वयातःगु दकलय् पुलांगु दसु ने.सं. २८ सालया लंकावतार खः । थ्व बाहेक मेमेगु लिपि उस्त छ्यःगु मदु । नेपालय् नेपाः लिपिया विकास तथा प्रचार यायेगुलिइ बौद्ध अध्ययन संस्थानय् आक्रमण जुसेंलि अनया बौद्ध विद्वानत थःपिनिगु प्राचिन बौद्ध धर्मया थीथी ग्रन्थ ज्वनाः थुखें उखें बिस्युंवनेगु जुल । थथे हे बिस्युवनेगु भ्mवलय् गुलिं नेपालय् नं वल । लिच्वःकथं थुमिगु पाखें नेपाल लिपिं च्वयातःगु सपूm आपालं नेपालय् नं दुहांवल । आधुनिक नेपालय् नं नेपाल लिपिया प्रचार प्रसार तथा संरक्षण सम्वद्र्धनया ज्याय् न्हापां न्ह्यचिउपिं बौद्ध पण्डितत खः –सिद्धिहर्ष, पूर्णहर्ष, मित्रानन्द आदि । वय्कःपिं पाखें हे सिल्भा लेभि थें ज्याःपिं इतिहासकारपिं नयनराज पाण्डे, बाबुराम आचार्यपिंत नेपाःया इतिहास निमार्ण यायेगु ज्याय् आपालं ग्वाहाली थ्वय्कःपिं पाखें हे चूलागु दु । थौं नं नेपाल लिपिया वर्णमाला आदि दयेकाः थुकियात जनमानसय् प्रचारप्रसार यायेगु ज्याय् सक्रिय रुपं न्ह्यचिलादीम्ह हेमराज शाक्य नं छम्ह बौद्ध विद्वान हे खः ।

नेपाःया प्राचीन ग्रन्थय् मिखा ब्वयेबलय् ने.सं. ६०७ जःखः व व स्वयां न्ह्यःचलन चल्तिइ दुगु लिपि भुजिंमोल खः । थुगु इलय् तक मः भ्वंया चलन चल्ति मदुगुलिं भुजिंमोल आखःविशेष याना ताडपत्रय् च्वयेगु जूगु खनेदु । नेपालभाषाया न्हापांया ग्रन्थ गथे – हरमेखला, नारद संहिता, गोपालराज वंशावली आदि भुजिंमोल लिपिं च्वयातःगु दु । भुजिंमोल लिपिया ल्यू ल्यू रञ्जनालिपि नं वयाच्वंगु खनेदु । रञ्जनालिपि विशेष यानाः धार्मिक मांगलिक ज्याख“य् उच्च पवित्र थाय् कयाच्वंगु मखुसे बौद्ध धर्मया ल“लिनाच्वंगु चीन, श्रीलंका, जापान, तिब्बत आदि देशय् तक नं थ्व लिपिं प्रचलित जूगु दु । रञ्जना लिपिया मेगु कलात्मक रुप कुटाक्षर तथा सप्ताक्षर खः गुगु छगः आखलय् मेगु आखः देतनाः च्वंक्वय् वंकाः च्वयेगु याइ । रञ्जना लिपियात ब्यबहारिक लखनय् उस्त मछ्यःसां द्यःया मूर्ति दुने जीवन्यास यायेत तइगु ह्दय मन्त्रया लुं आखःयात रञ्जनालिपिं च्वयेगु थिति नेपालय् आपालं दु । ने.सं. ६०० लिपि नेपालभाषां प्रचलित नेपाल लिपि यात अप्वः व्यवहारय् छ्यलेगु यात । थुगु इलय् वयाः मःभ्वंया आविष्कार जुइ धुंकूगुलिं थ्व नेपाल लिपि अप्वः धयाःथें मःभ्व“तय् हे च्वय्गु जुल । उत्तर मल्लकाल तथा शाहकालया पूवाद्र्ध तकं थ्व लिपिं नेपाःया जनजीवनय् तथा राजकिय ज्याख“य् थाय् कयाच्वंगुलिं थ्व लिपि च्वये ब्वने माःगु आवश्यकता नं उबलय् उतिकं दयाच्वन । नेपालभाषा भाषीपिंसं जक मखु तत्कालीन नेपाःगाःया फुक्क भाषाभाषी धर्मालम्बी ं नं थ्व लिपियात त्वाः हे मदयेक ने.सं. ७०० जःखः निसें कयाः ने.सं. १०२० या दशक तक छ्यःगु खनेदु । पृथ्वीनारायण शाहया लिपा प्रतापसिंह शाहया पालय् ने.सं. ८९५ स नेपाःया ल्हासा नाप जूगु सन्धिपत्रय् तक नं नेपालभाषा जक मखु नेपाल लिपि नं छ्यःगु दु । जुजु रणबहादुर शाहया इलय् तक नं घरायसी तमसुकय् नेपालभाषा, नेपाल लिपि छ्यलाः जुजुया लालमोहर जक देवनागरी लिपि नेपाली भाषां तयेगु याःगु खनेदु, लिपा जुजु सुरेन्द्र विक्रमया पालय् थ्यंकाः नेपालय् सरकारी अड्डाखानाय् नेवाः भाषां च्वयातःगु गुगुं भ्वंभिं दसि कथं स्विकृत जुइमखु धइगु पलाखं प्रचलित लिपि, रञ्जना लिपि आदि सयेकेगुली गतिरोध हयाबिल, राजकिय भाय् नेपालीभाषा व लिपि देवनागरी जुल । लिच्वः कथं नेपाल लिपिं देवनागरी लिपियात थाय् त्वःतु त्वःतुं वनेत करंक्यन । नेपालभाषा नं देवनागरीं लिपिं च्वयेगु जुल । अझ नेपालभाषायात अप्वः प्रचार प्रसारय् हयेत लिपिया मोह कयाच्वना जक मजिल धयागु धारणा ब्वलन । अले ने.सं. १०२० दशकं निसें सीदयेक नेपाल लिपिया पलेसा देवनागरी लिपि छ्यलेगु यानाहल । तर थथे भाषा प्रचारया निंतिं नेपाल लिपियात त्वःतेगु याःसां धर्मादित्य धर्माचार्यया सम्पादनय् पिदंगु बुद्ध धर्म व नेपालभाषा पत्रिकांनिसें थ्वया संरक्षण संवद्धर्नया नितिं हानं पलाः ल्ह्वनाहल। पन्नाप्रसाद वैद्यं नेपाल देशया अक्षर बोध(ने.सं. १०७०) सपूmचा पिकयाः नेपाल लिपिया पुनरउत्थानया अभियान न्हापां च्वयेकादिल । थ्वयां लिपा हेमराज शाक्यया नेपाल लिपि संग्रह (१०७१), वर्ण परिचय(१०९३) पिदन । थ्व पलाः २०१७ सालय् प्रजातन्त्र लिपा झन सशक्त जुल । थौं प्राचीन लिपिया संरक्षण संवद्र्धनया नितिं आपालं संघ संस्थां ज्या यानाच्वंगु दु । नेपाल लिपि गुथि, आशा सपूm कुथि, लिपिथपू गुथि, आदि थुकिया दसु खः । थौंया न्हू पूस्तां थुकियात नेपाःया प्राचीन गौरव भाःपाः सकारात्मक रुपं कयाच्वंगु दु । थौं थाय्थासय् लिपि कक्षा संचालन यायेगु जक मखु, नेपाल लिपिं पत्रपत्रिका तकं पिकायेगु जूगु दु –त्वाःदेवा, पौभाः, मत, सगं, थपू आदि नेपाल लिपिं पिदंगु पत्रिकात खः । अझ थौंया स्वनिगःया नगरपालिकां नं नेपाल लिपियात मान्यता बीगु याःगुलिं थ्वया भविष्य उज्वल खनेदु । 
(संभार नेपालभाषा साहित्यया इतिहास)