ओमकारेश्वर श्रेष्ठ

सहप्राध्यापक

नेपालभाषा केन्द्रीय विभाग

(नेपालभाषाया लेखनए ‘य्’, ‘ये’ व ‘ए’ गुगु जुइ थ्व विषयस छगू अन्तक्र्रियात्मक गोष्ठी जूगु दु । एम.ए. तगिमए नेपालभाषाया नियमित कक्षा सुरु जूगु २०४८ भदौ ४ या लसताए नेपालभाषा केन्द्रीय विभागए शनिवाः जूगु ‘व्याकरण गोष्ठी’स सहप्रा डा. ओमकारेश्वर श्रेष्ठं ‘नेपालभाषाए ‘य’, ‘य्’, ‘ये’ व ‘ए’ या सर्वेक्षण’ नांया ज्यापौ न्हेबोयादीगु खः । उगु कार्यपत्रयात कयाः डा. सुन्दरकृष्ण जोशी, सहप्रा काशीनाथ तमोट, प्राडा तुयुबहादुर महर्जन व डा. योगेशराजपिंसं टिप्पणी यानादीगु खः । उगु कार्यपत्रयात थन न्ह्यबोयाचोना । सं.)

 

मूति (Abstract)

नेपाल लिपिया न्हापांगु सफू नेपाल संवत् २८ या लंकावतार खः। एकविंशति प्रज्ञापारमिता थासा आखलं पिकाःगु न्हापांगु सफू खः । नेपालभाषा व्याकरण तःमुज्या लेखनप्रणालीयात एकरूप हएत नेसं ११०३ चिल्ला २६ (तछला ८ (विसं २०३९।१२।२६–२०४०।३।०४) तक गोष्ठी जूगु खः। थांै गोष्ठी जूगु ३४ दँ पुले धुंकल । भाषाए वःगु हिउपाः १०दँ दइबले बांलाक हे खनेदए धुंकी । नेपालभाषाया लेखनया पुनः मुल्याङ्कन जुइमाःगु ई जुल । लेखन दुने पेथी (य, ये, य्, व ए ) नं छेलाबुलाए खनेदु । थो हे मूल समस्या खः । थो अध्ययनए य, ये, य् व ए पेंगः वर्णया जक छेलाबुलाया सर्वेक्षण जूगु दु । नेपालभाषाया लेखनकर्मए दुगु पेथी (य, ये, य्, व ए) छेलाबुलाया सर्वेक्षण अले उकिया सरलीकरण व स्तरीयकरण याएगु थुकिया उद्देश्य खः । थुकिया सैध्दान्तिक अवधारणा नेपालभाषाए न्यागः मागोः दु । दैनिक लेखन वार्णिक आलेखन कथं जुइ । मितव्ययी व प्रभावशाली जुइमा धैगु खनेदु । पुरालेखनया झोलए नेसं १०२९ निसे ११३७ तकया २८ म्ह चोमिया ५० गू सफू व चोसुया विवेचना जूगु दु (विस्तृत जानकारी काएत पुरालेखन सोयादिसँ) । उकिया आधारए नेपालभाषाया लेखनए ए–स्वर पुचः, य्–हलन्त पुचः, य–अजन्ता पुचः, ये व य्–उभय पुचः कथं बोथलेछिं । विधि अन्तर्गत (१) मुद्दा (विषय), (२) सिध्दान्त, (३) विश्लेषण व (४) लिचोःया विवेचना जूगु दु । थुकिया लिचोः मुद्दा (अ) व (आ) या विश्लेषणकथं दक्को थासए ‘ए’ छेलेमाःगु खनेदत । धातु एकाक्षरीय जुइमाःगु खँए ‘ए’ छेलेबले गनं हे पंगः खनेमरु । थुकिं ‘य्’ वा ‘य्’ चोयाः ‘ए’या उच्चारण याएमाःगु विद्यमान पध्दतियात विस्थापन याइ । दैनिक लेखन वार्णिक आलेखन जुइगु खँ न थन पूवन । थो छगः हे वर्ण छेलाः नाम, सर्वनाम, क्रियार्थक, आत्म अभूत, संख्या, अव्यय दक्को थासए हे चोए फैगुलिं थो मितव्ययी नं जुल । नापं मागोः छगः हे दइगुलिं टाइप याएत, नेवाःतसे जक मखु बिभाषीमनूतसे नं त्याजिक बोनेफइगुलिं थो सरल व प्रभावशाली न खनेदत ।

मूखँगो M नेपालभाषा व्याकरण तःमुँज्या, लेखनप्रणाली, लेखन, य, ये, य् व ए, मागोः ।

१.० म्हसीका

नेपालभाषाया लेखनकर्म गबलेनिसे जुल धैगु खँ थौंतक कोजीक धाए मफुनि । लुयावःगु प्रमाणकथं नेपाल संवत् २८ या लंकावतार नेपाल लिपिया न्हापांगु सफू खः । नेपालभाषाया लेखनप्रणालीया इतिहास पिहां मवःनि धाःसां जिउ । थुकी वृहत्तर अध्ययन याएगु थाए दु । पं. निष्ठानन्द वज्राचार्यं नेसं १०२९ दँए एकविंशति प्रज्ञापारमिता सफू थासा आखलं पिकाःसानिसें नेपालभाषाया लेखनकर्म देवनागरी लिपिं जूगु खनेदु । थो सफूचा नीछपु संस्कृत श्लोकया नेपालभाषा अनुवाद खः । वएकलं हे नेसं १०३० निसें १०३४ तक पेदँ बिकाः ललितविस्तर सफू मुक्क हे नेपालभाषां पिथनादिल । थौं सच्छि व च्यादँ लिपा (नेसं ११३७) वयाः नं लेखनप्रणालीया खँ जूगु मदु नि, खालि गुगु वर्ण छेले धैगु (वर्णविन्यासया) खँ ल्हानाचोन तिनि । यद्यपि लेखनप्रणालीया छुं अंशयात कयाः सिध्दिदासया सच्छिदँ बुदिँया लसताए नोभेम्वर २४, १९८४ (नेस ११०४यंलागाः १४) खुन्हु गोष्ठी जूगु खः । उगु गोष्ठीया लिचोः खुदँ लिपा नेसं १११० दँए ‘सहलहया सुलचं’ नामं पिदन । थुकिया पक्ष व विपक्ष निखलः दु । गोष्ठी जूगु थौं ३३ दँ पुले धुंकल । सफू पिदंगु नं २७ दँ दए धुंकल । सरकारी सेवाए दुपिनि निवृत्त जुइत २०दँ दएवं गाः । भाषाविद्तएगु विचारए जीवित भाषाए वःगु हिउपाः १० दँ दइबले बांलाक हे खनेदए धुंकी । नेपालभाषा नं छगू जीवित भाषा जूगुलिं थुकिया पुनःमुल्याङ्कन जुइमाःगु ई जुल । उकिं जक मानक लेखन पध्दति दएके फइ ।

१.१ मानकलेखन छु खः?

लेखनकर्मयात अःपुक व सुथांलाक न्ह्याकेत भाषिक वक्ता, भाषावैज्ञानिक, वैयाकरण, व प्रयोगकर्मी मुनाः कोछिनातःगु लेखनप्रणालीयात मानक लेखनप्रणाली धाइ । पेंगू पुचलं कोछिउगु प्रणाली न्हियान्हिथं छेलाबुलाए वल कि व मानकलेखन जुइ ।

१.२ समस्या

थौं नेपालए नेवाःत १३,२६,९९१म्ह दुसा ८४५,२३२ म्ह वक्ता दु । थुलि मध्ये नेपालभाषाया माध्यमं बोनीपिं स्कूल कलेजया सःबसः विद्यार्थी, शिक्षक व पुलांपिं शौकिन मनूत जक खः । थुकिया औपचारिक तथ्याङक पिदंगु मदु नि । न्हू पुस्ता थुखे कोसाःगु खनेमदु । थुकिया कारण एक्को दु । थुलिमध्ये छगू कारण थौ नेपालभाषाया लेखन छम्ह मेम्हलिसे पानाचोंगु दु । बोनेत थाकुया वनाचोंगु दु । लेखन दुने पेथी (य, ये, य्, व ए) नं छेलाबुलाए खनेदु । थो य, ये, य्, व ए गन गुथाए छाए छेलेगु धैगु खँए निदानात्मक खँ वःगु दु । सामान्य भाषाविज्ञानए वर्णनात्मक वर्णन माः । थथे जूगु खनेमदु नि । थो हे मूल समस्या खः।

१.३ सीमाङ्कन व औचित्य

नेपालभाषाया सरकारी स्तरए लेखन जुइगु थाए नेपालभाषा केन्द्रीय विभाग जक खः । थुलि बाहेक न्हिपौ, वाःपौ, व विद्युतीय संचार माध्यम खः । अन नियामक निकाय (Regulatory body) मदु । थःथःगु संस्थाया नियम यःयःथे दएकातःगु खनेदु । छगू संस्थां मेगु संस्थांयात मिले मजू धयाचोंगु दु । वर्ण कोछीगु व लिपि लेएगु खँए भाषावैज्ञानिक सहलह जूगु खने मदु । व्याकर्णिक गोष्ठी च्वसापासां याःगु हे ३३ दँ दएधुंकल । उकिया नं पुनःमूल्याङ्कन जुइ माले धुंकल । उकिं खास यानाः नेपालभाषाया विद्यार्थी व शिक्षकतएत विशेष मछिनाचोंगु दु । थो अध्ययनए य, ये, य् व ए पेंगः वर्णया जक छेलाबुला सर्वेक्षण जूगु दु ।

१.४ उद्देश्य

(क) नेपालभाषाया लेखनकर्मए दुगु पेथी ( य, ये, य्, व ए ) छेलाबुलाया सर्वेक्षण अले उकिया सरलीकरण व स्तरीयकरण याएगु ।

१.५ सैध्दान्तिक अवधारणा

सन् १९१५ दँए युरोपए स्वीस भाषाविद् फर्डिनाण्ड दि ससुरया प्रवचन संग्रह Cours de linguistique Generale -Course in General Linguistics) पिदने धुंकाः आधुनिक भाषाविज्ञानया प्रारम्भ जूगु धाइ । ससुरयात आधुनिक भाषाविज्ञानया जनक (the father of the modern linguistics) नं धाइ । आधुनिक भाषाविज्ञानया आधारभूत मान्यता थथे खनेदु । (क) नवाएगु न्हापां जुइ, चोएगु लिपा तिनि वइ (Speech is primary, and writing secondary) । (ख) दक्को भाषा समान जुइ (All languages are equal) । (ग) भाषाए हिउपाः स्वाभाविक हे खः (Change is natural for language) । (घ) सामान्य व्याकरणः आधारभूत रूपं भाषा दक्कों उत्थे जुइ (Universal Grammar: Grammars are alike in basic ways) । (ङ) सामान्यतः दक्को भाषाया व्याकरण दइ (Generally: Every language has a grammar) । (च) भाषाविज्ञान धैगु वर्णनात्मक जुइ, निर्देशात्मक मखु (Linguistics is descriptive, not prescriptive) (यादवः२००१ः४२–४७) ।

खँ ल्हाना (नुवाना), चोयाः वा भाए यानाः नं भाषा छेली । भाषाविज्ञानए छेलीगु भाषा ल्हाना भाए खः । भाए यानाः खँ ल्हाइगुयात सांकेतिक भाषा धाइ । जीवित भाषा चोयाः वा नुवानाः छेलेफु । चोएगु लेखनशैली निथिकंया दु । खुला व बन्द । ल्हाना भाषाए थी थी वाक्प्रतिक (vocal symbols) या माः हे दइ । गथे वहुवचन प्रत्यय र–तर, र–पिर इत्यादि ।

सामान्यतः सःयात ध्वनि धाइगु खःसां मनूया भाषाए दुथ्याःगु सःयात जक ध्वनि (phone) धाइ । थुकिया अध्ययन ध्वनिविज्ञानं (phonetics) याइ । छुं छगू भाषा विशेषए दुथ्याःगु ध्वनियात वर्ण (phoneme) धाइ । गुगु भाषाए गुलि वर्ण दु धैगु सीकेगु आधार विभेदक लक्षण (Distinctive feature खः । विभेदक लक्षण (Distinctive feature) यात लघुत्तम युग्म (Minimal Pair) नं धाइ । वर्ण बागोः (व्यञ्जन) व मागोः (स्वर) यानाः निथिकए बोथलातःगु दु । म्हुतुप्वाः (Buccal cavity) दुने मेचं गनं मथीक उच्चारण जुइगु वर्णयात मागोः (Vowel) धाइ । थुकीयात प्राथमिक व द्वितीयक याना निथिकए बोथलातःगु दु । प्राथमिक स्वरयात मानस्वर (Cardinal Vowel) धाइ । नेपाल भाषाए मानस्वर न्यागः दु (हेल व श्रेष्ठः२००६ः१) ।

वर्णयात लेखनकर्मए चिन्हं प्रतिनिधित्व याइ । व चिन्हयात लिपि धाइ । लिपि सोथिकं दु । क) चित्रात्मक ख) ध्वन्यात्मक ग) अक्षरात्मक । चिनिया लिपि चित्रात्मक खः। अन्तर्राष्ट्रिय ध्वनितात्विक वर्ण (IPA) ध्वन्यात्मक लिपि खःसा ब्राह्मी व उकिं पिहांवःगु दक्को लिपि अक्षरात्मक लिपि खः । न्हापा नेवाःभाए नेपाललिपिं चोइ । थौंकन्हए देवनागरी लिपिं चोइ ।

परम्परागत व्याकरणए ल्हाना भाएयात चोया भाए सोयाः कोए ताएकी । उकिं उमिसं चोया भाएयात बः काइ सा ल्हाना भाएयात वास्ता हे याइमखु । उलि जक मखु चोया भाएयात हे प्राथमिक स्वरूप ताएकी, ल्हाना भाए चोया भासं वःगु भाःपी ।

आधुनिक भाषाविज्ञानए पाएछि अःखः । ल्हाना भाए न्हापां वल, अले तिनि चोयाभाए वल धाइ । छाएधाःसा (क) न्हाक्को हे बोनातःम्ह, सःसिउम्ह जूसा दैनिक जीवनए ल्हानाभाए हे छेली । (ख) दक्को भाषाया लिपि दइमखु, तर खँ ल्हाए जिउ । नेपालए १२५ भाषा दुसां लिपि दुगु भाषा नेवाः, मैथिली, लिम्बु, खए भाए व मेमेगु । (ग) चोएगु परम्परा दुगु भाषाए नं मनूतसे खँ ल्हाए सयाः दोलंदोः दँ लिपा जक चोएगु वल । नेपालभाषाए थौंतक लुयावः कथं नेसं २८ या सामग्री लूगु दु । थो सोयाः न्हेव मनुखं भाए गुकथं ल्हात जुइ ? विचाः याएफु । (घ) न्ह्याम्ह मचा नं वया मांभाए सएके फु ।

चोज्याया न छगू विधि दइ । चोएगु छगू विधि दइ । चोएत छजोलं चिं (Graphemes) दइ । चोज्या (लेखन) निथिकं जुइ, परम्परागत (Orthographic) व ध्वनितात्विक (phonetic) । परम्परागत लेखन Alphabetic writing लिसे जोःलाः । Alphabetic writing ए लेटर व सःया स्वापू छगू मेगुलिसे जोःलाएमा धैगु मरु । दसू कथं अंग्रेजी लेखनयात काएफु । लिपि रोमन जुल, तर छगः लेटरया उच्चारण थाए पतिकं पाः । थो तर्क संगत नं जुइमखु ।

ध्वनितात्विक लेखनए वर्णया चिन्हं सःयात प्रतिनिधित्व यानाचोनी । थज्याःगु चिं एक्को हे दइ । IPA थज्यागु ध्वनितात्विक वा ध्वनिक लिपि खः, गुकिं सःयात पाएछि जुइक प्रतिनिधित्व याइ । थो लिपि भाषावैज्ञानिक विश्लेषण याएत छेली । थुकी विसर्ग, अनुस्वार, अनुनासिक, बालघात थज्यागु चिं नं केनी ।

आलेखन निथिकंया दइ । ध्वनितात्विक (सुक्ष्म वा संकुचित) व वार्णिक (स्थूल वा व्यापक) । सुक्ष्म लेखन पेकुंलाःगु कोष्ठक ([]) दुने चोइ । थुकी वर्ण व संवर्ण (phonemes and allophones) नितां दइ । गथे (pen[phen]  ‘कलम’ । थो विस्तृत (Complex and detail) जुइ । थुकी चिचीधंगु ध्वनितात्विक विशेषता (phonetic feature) नं दुथ्याइ । गथे (ten [thẽn]  ‘सान्ह, झि’।

स्थूल लेखन थोयात बेकोगु निधो (÷÷) या दुने केनी । थुकी त्याजीगु सः (distinctive sounds) जक दुथ्याइ । थुकी वर्ण जक दुथ्याइ, संवर्ण मखु । गथे -÷pen÷. थुकी चिचीधंगु विशेषता दुथ्याइ मखु । गथे (ten ÷ten÷ (यादवः२००१ः ५९(६१) ।

नेपालभाषां स्थुल व सुक्ष्म शैली निगुलिं नालाचोंगु दु । थुकिं आपाः विवाद हयावं चोनी । प्राज्ञिक बहस याएत खँ एक्को दइ । दैनिक व्यवहारया तगिमए समाधान बीमखु । समाधान मालेगु खःसा वार्णिक शैली काएगु व्यावहारिक जुइ । सार रूपं सैध्दान्तिक अवधारणा थुलि खनेदु ।

(क) नेपालभाषाए (इ, उ, ए, अ, आ) न्यागः मागोः दुगु खँए दकोसिया सहमति दु ।

(ख) नेपालभाषा आक्षरीय syllabic स्वरान्त (स्वरए अन्त जुइगु) भाए खः।

(ग) दैनिक लेखन वार्णिक आलेखनकथं जुइ ।

(घ) मितव्ययी व प्रभावशाली (Economy and efficiency) भाषाया छगू आधार खः ।

(ङ) भाषावैज्ञानिक विश्लेषण याएबले ध्वनितात्विक आलेखन जुइ ।

 

१.६ पुरावलोकन

न्हापा जुयावंगु व्याकर्णिक ज्याखँ कालक्रमकथं छसिकथं न्हेथने ।

नेस १०२९दँए ओमबहालया पं निष्ठानन्द बज्राचार्यजुं प्रज्ञापारमिता एकविंशति स्तोत्र सफू पिथनादिल । थो सफूचा पकेट साइजए जिल्द नापं २६ पेजया दु । कभरपेजए ।। श्रीप्रज्ञापारमिता देवीयागुसुत्र ।। ।। श्री अजिमायागु स्तोत्र ।। ।। वबाहालसच्चनम्ह निष्टानन्दयाके दु ।। चोयातःगु दु । अन्तिम श्लोकया अनुवादए श्रीप्रज्ञापारमिता देवीयागु तुतियानागु पुन्ययागु फल छुं भतीचा जितअ लात थुगु पुण्यपाप भावं जिगु मति इच्छाजू कि सारापृथिवीच्वनांचो प्राणिपिं सकस्यानं याकनं श्रीप्रज्ञापारमिता देवी दर्शनयाना सर्वज्ञत्वफललाना मोक्षवनिपिं जुएमा।।२१।। ।। ।। ८ ।। ।। इतिश्री प्रज्ञापारमिताएकविंशतिस्तोत्रं समाप्तं चोयातःगु दु । थो सफुतिइ वर्ण विन्यास आःया थें (नेसं ११३७) चों । स्वरमात्राया थासए ‘अ’ (गथे जितअ) तयातःगु दु । स्थानवाचक कारक ‘स’ छेलातःगु दु । सुवाः बिइगु (द्यभलभमष्अतष्खभ) वाक्यया क्रिया येँ–यलया भासं ‘जुइमा’ या थासए ‘जुएमा’ चोयातःगु दु । थुकी पदभेद (Parsing) पुलांगु पहलं यानातःगु दु । गथे ( सारापृथिवीच्वनांचो सर्वज्ञत्वफललाना दु । थौंकन्हएया भासं जूसा थोयात ‘सारा पृथ्वी च्वनांचोपिं’ ‘सर्वज्ञत्व फल लाना’ जुइ । प्राप्त सफू आशा सफूकुथिया ४९३ब कथं दर्ता जुयाचोंगु खः । थो सफूया सक्कल प्रति नेपालभाषा परिषदए दु धैगु खँ आशा सफूकुथिया पुस्तकालयाध्यक्ष शरदवीर कसाःजुं कनादीगु खः ।

नेसं १०३५ दँए जगतसुन्दर मल्लं इसपं दएकागु बाखं (१०३५) सफु पिथनादिल । थो सफुतिइ सुरूंनिसे अन्ततक हे ‘ए’ छेलातःगु खनेदु । सोकोःगु संस्करण वएकःया काएभाजु एज. जे. एमं (हिरण्यजीत मल्लं) न्हापा (नेसं १०३५) गथे खः अथे हे पिथना दीगु दु । तर सोंगूगु संस्करण (नेसं ११०५) या भुमिकाए हिरण्यजीत मल्लया हिज्जे एक रूप (Consistent) खनेमदु ।

नेसं १०४८ दँए शुक्रराज शास्त्रीया नेपालभाषा व्याकरण पिदन । थो नेपालभाषां पिदंगु नेपालभाषाया दकले न्हापांगु व्याकरण सफू खः । नेपालभाषा व्याकरणया मुख्य मुख्य नियम उपशीर्षकया ३ य् हलन्त सम्बन्धी नियम थुकथं चोइदीगु दु । ‘काय्–म्ह्याय्’ आदि संज्ञा शब्द तथा ‘धाय्, स्याय्, वाय्’ शब्दया प्रयोग हलन्त यकार युक्त याय् माः, ‘काय्–म्ह्याय्’या ‘काये–म्ह्याये’ तथा ‘धाय्, स्याय् ,वाय्’ या ‘धाये, स्याये’ च्वेगु व उच्चारण याय्गु ठीक मजू, बाँ नँ मला, किन्तु क्रियावाचक ‘धाये, स्याये’ शव्दँ कृदन्त कर्म कर्मवाचक शब्द ‘गु’ प्रत्यय याना सिध्द जुईबले ‘धायेगु–धाय्गु, तथा स्यायेगु–स्याय्गु’ थ्व न्यिगु शव्द नँ शुध्द खः । व्यवहार नँ जुयाच्वन । थुगु नियम (९७–१ (आ) स्वयादिसँ । (शास्त्रीस १०४८ःछ)

कृदन्तवाचक कर्मवाचक शव्द (Objective word) (आ) क्रियाँ ‘गु’ तथा ‘सा’ प्रत्यय जुई बले कर्मवाचक शब्द सिध्द जुई, ‘गु’ प्रत्य जुई बले गनँ धात्ववयव ‘ए’ या विकल्प लोप जुई, गनँ ‘वने’ आदि धातुँ धात्ववयवया लोप जुई मखु ‘सा’ प्रत्यय जुई बले ‘ये’ धात्ववयवया लोप जुई (‘गु’ प्रत्ययया रुप (क) नये–नयेगु, नय्गु । त्वने–त्वनेगु । स्वये–स्वयेगु, स्वेगु । न्यने–न्यनेगु । स्याये–स्यायेगु–स्याय्गु । धाये–धायेगु–धाय्गु ।

विवरणः थ्व ‘गु’ प्रत्यय जुई बले केवल अप्राणिवोधक अर्थ जक प्रकट जुई । ‘नये–स्याये–धाये आदि अकार तथा आकार मध्यवर्त्ती धातुँ ‘गु’ प्रत्यय जुई बले बिकल्पँ (गनँ जुई–गनँ जुई मखु ) ‘एकार’ या लोप जुया नयेगु–नय्गु, स्यायेगु–स्याय्गु’ व धायेगु–धाय्गु न्यिगु प्रकारया शव्द सिध्द जुई, प्रायः थ्व न्यिगु प्रकारया नँ लोके व्यवहार जुयाच्वन ।

(ख) थ्व ‘गु’ प्रत्यय धातु निर्देश याय् बले अर्थात् थुगु धातु धका धाय् बले नँ जुई (द्यने–द्यनेगु, वने–वनेगु । ‘सा’ प्रत्ययया रुप (ग) नयेगु–नसा । तियेगु–तिसा । लायेगु–लासा । हायेगु– हासा (शास्त्रीस १०४८ः१८७–१८९) ।

नेसं १०६१ दँए (इसं १९४१) हान्स योर्गेन्सनजुं अ ग्रामर अव द क्लासिकल नेवारी पिकयादिल । उगु सफुतिइ ‘अ,आ, इ, उ, ए, ओ’ नालादीगु दु । थो सफुतिइ बिउगु स्वर लिखित पाठया आधारए कोछिउगुलिं समकालिक भाषाया खँए बःकाएथाए मन्त ।

नेसं १०६८ दँए हृदयचन्द्रसिंह प्रधानया शुध्दाशुध्दया ताचा (शब्द विचार) १५गू पेजया सफूचा पिदन । थो सफू विशेष यानाः शब्दया ह्रस्व दीर्घ उच्चारण आदिया वैज्ञानिकता दु धकाः केनेत चोयादीगु खनेदु (१०६८ःभूमिका) । थुकी (१) ल्यूने ह्रस्व ‘इ,उ’ ज्वीगु शब्द, (२) ल्यूने दीर्घ ‘ई, ऊ’ ज्वीगु शब्द, (३) न्ह्योने व दथ्वी ह्रस्व ‘इ, उ’ ज्वीगु शब्द, (४) न्ह्योने व दथ्वी ह्रस्व ‘ई ऊ’ ज्वीगु शब्द, व निरूपण याना न्याबोए थलातःगु दु । वएकःया मूल विषय ह्रस्व दीर्घया नियम खनेदु । अन्तए छकूचा पदयोग व वियोगया खँ तइदीगु दु ।

नेसं १०७२ दँए पुष्परत्न ‘सागर’जु सुबोध नेपाल भाषा व्याकरण पिकयादिल । तो सफुतिइ स्वरवर्णए १६गः (अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ऋ, ऋ, लृ, लृ, ए, ऐ, ओ, औ, अं, अः) वर्ण दुथ्याकादिल । थो १६ गः वर्णयात मूल स्वर गुंगः (अ, इ, उ, ऋ, लृ, ए, ऐ, ओ, औ,) नाला कैदिल । अझ (अ, इ, उ, ऋ, लृ) यात ह्रस्व व (ए, ऐ, ओ, औ) यात दीर्घ अथवा संयुक्त वर्णकथं बोथला दिल (सागरः१०७२ः२–३) । वर्णया उच्चारणया खँए (१०७२ः८–९) व्यञ्जन थें हे ‘(४६) ‘ए, ऐ,ओ,औ’ या उच्चारण कथु व म्हुतुसिं जुइ, उकिं थुकियात कंठोष्ठ्य धाइ’ धकाः चोयादिल । संस्कृत परम्पराए थो खँ थासंथासए बोने दु । पश्चिमातएसं थोयात नालाकाःगु खने मरु नि । आक्षरिक बनोटकथं सोएबले ला सागरजुया खँए विवाद याएम्वाः । सागरजुया खँए विचाः याएगु खःसा शास्त्री (१०४८ः३) जुया न्हापां नेने माल ।

नेसं १०७५ दँए लोकमानसिंया नेपाल भाषा ब्याकरण सफु पिदन । थो मूलतः पुलांगु भाषा संरक्षण याएत हाएन्स जोर्गेन्सनया व्याकरणया पाठ व नियमया नेपालभाषा अनुवाद सफू खः । थो सफुतिइ क्रियायात न्याताजिइ (१) कनादी (न्) अन्ते दुगु धातु, (२) यातादि त् अन्ते दुगु धातु, (३) नलादि ल् अन्ते दुगु धातु, (४) हिलादि (ल्) अन्ते दया फुक्क रूपे सं ‘ल’ दयाचोनीगु धातु, व (५) प्रत्ययादि –जयल–पल्, भुक्तल–पल, बोथलादीगु दु । थो ऐतिहासिक भाषाविज्ञान जूगुलि थन थुकिया खँ ल्हाएगु सान्दर्भिक जुइमखु ।

नेसं १०७६ दँए सुर्यबहादुर पिवाःजुं नेपालभाषा खःकथं च्वयेगु लंपु पिथनादिल । थो ७ पौया चोसुइ मूल क्रिया (गये, प्वले, च्वके, च्वँने, भपे, तोते) स लिउनय्या एकार न्ह्यागुं अवस्थाए नं दीर्घ जुइ (पौ ३) चोइदीगु दु । वएकःया हे ह्रस्व–दीर्घया म्ये (१०८७) मुक्क १२ पौया चोसु (वएकलं सफू धकाः चोइदीगु दु) या उद्देश्य प्रमाणित आधुनिक शुध्द रुपया नालाः चोएमाल (१०८७ःभुमिका) धैगु वएकःया आह्वान दु, तर वएकल शुध्द धैदीगु चोसुइ स्वर व व्यञ्जन तक हे कोःछीमफुत । थुकिया दसि वएकलं हे ‘य व व’ निगः आखः नेपालभाषाय् स्वर नं व्यञ्जन नं जुया च्वन (पिवाः ः १०८७ः२) धैदीगुलिं यच्चुक केनाचोंगु दु ।

भाषाया लेखनकर्म बांलाक स्तरीय जुइमाः धइगु मनसुवां वएकलं यानादीगु कुतःयात चोछाएबह जू, तर चोछायां जक वैज्ञानिक जुइमखु । ह्रस्व दीर्घया खँए वएकलं धइदीगु पद्यात्मक खँ ‘वर्तमान क्रिया दीर्घ प्रथम, मध्यमय, ‘एकार’ या न्हापा अ,आ य, व कार बलय् ।। उकिं ‘वं जा नः’ ‘छं जा नः दीर्घ जुउ वल, ‘वं सफू ब्वं’, ‘छं जाकि क्यः’ ब्वं, क्यः दीर्घ जुल’ ।।१३।। (१०८७ः५) । मात्रा (स्वर दीर्घता) या ल्याखं पाएछि हे खनेदु ।

नेसं १०७८ दँए सत्यमोहन जोशीया २७ पौ दुगु शुध्द च्वेगु सुत्र पिदन । वएकलं क्रियामूलरूप सीदयेकेत हलन्तया व्यवहार तोतेमाः (१०७८ः६) धका चोइदीगु दु । थुकिया कारण व व्याख्या मदु, तर मात्राया ल्याःचाः केनादीगु दु । थो छगू शैली निर्देशिका धाएबह जू ।

नेसं १०८३ (विसं २०२१साल) दँए ईश्वरानन्दजुं मूलुखा बःचाधंगु वैज्ञानिक भाय्लचं पिकयादिल । अथे हे विसं २०२४ (नेसं १०८७ दँए) सालए चलंचा (चिकिचा धंगु व्याकरण) पिकयादिल । नेपालभाषाए माआखः (vowel) दु धकाः वएकलं (२०२१ः१–२०२४ः१) कोछिनादिल । तर वहे सफुतिइ ‘य’ व ‘व’ मा–बा नितां आखलए दुथ्याः (२०२१ः४ २०२४ः६) धकाः धैदिल ।

थुकिं समस्या नीसोनाबिल । संसारए न्ह्योग्गु भाषाए नं मागोः व बागोः अलग हे दइ । छता वर्ण निथासं तए ला जी मखु । आधारभूत सिध्दान्त पाःसेलिं थन मेगु खँ ल्हानाचोनेमाः थें मचोन ।

नेसं १०९७ दँए चित्तधर हृदयजुं नेपालभाषा गय् च्वय्गु १३ पौ दुगु च्वसु पिथनादिल, यद्यपि चोमिं थोयात सफूचा धइदीगु दु । थुकी इ, उ या ह्रस्व दीर्घ, अनुस्वार व अनुनासिक, विसर्गः, विभक्ति, क्रिया, य् या प्रयोग उपशीर्षक तया दसू या दसु न्ह्यबयादीगु दु । नियमया व्याख्या सोयाः नं प्रयोगयात बः बियादीगु दु । सकभनं हलन्त ‘य्’ छेलादीगु दु ।

नेसं १०९८ (ईसं १९७८) दँए शिशीरकुमार स्थापितजुं English, Nepali, & Newari A Comparison and its Pedagogic Application नामं विद्यावारिधि यानादिल । उकी खुगः मागोः (इ, उ, ए, अ, ओ, अ, आ) नालादीगु दु ।

नेस १०९९ (ईस १९७९) दँए तेजरत्न कंसाकारजुं A Generative Phonology of Kathmandu Newari शीर्षकए विद्यावारिधि यानादिल । थःगु शोध ग्रन्थए वएकलं नेपालभाषाया स्वर च्यागः (इ, उ, ए, अए (ɛ), अ, ओ, आए(æ) आ) नालादिल । नेसं ११०२ दँए नेपालभाषा व भाषाविज्ञान सफू पिकाना दिल । उकी नं थो हे च्यागः हे मागोः नालदिल । नेसं ११०३ (ईसं १९८३) दँए A Basic Course in Colloquial Newari पिकानादिल । थो सफू विदेशीतएत नेवाः भाए सेनेत चोयादीगु खः । थुकी नं वएकलं नेवाः भाएया मागोः च्यागः (इ, उ, ए, ओ, अए, आए अ, आ) नालादिल । द्वीस्वरकथं न्हएगः (एइ, एउ, अइ, अउ, आइ, आउ, उइ) नालादीगु दु ।

थो च्यागलए न्यागः (इ, उ, ए, अ, आ) सकलसिनं नालातःगु हे खत । ‘ओ’ स्वर वएकःया हे कार्यस्थलयापिं वक्ताया न्वचुइ अज्यागु सः ताएमदु । थुकी विवाद द हे दनि । ‘अए (ɛ), व आए (æ)’ आइपीएया धलखए स्वर खःसां नेवाःतएगु न्वचुकथं व निगः विस्कं विस्कं सः हे ताएदु । उकिं व निगः सः द्वीस्वर ताए दु, स्वर मखु । थुकी विचाः याएमाः थें चों ।

नेसं १०९९ दँए रमापतिराज शर्माया नेपालभाषाया बँ नेपालभाषाया नँ पिदन । सफूया न्हापांगु चोसु नेपाल भाषा जिगु मिखा कुलिं – छसु (...ए, ओ, ऐ, औ) चोसुइ ल्हानाभाए व चोया भाएया महत्व केनेगु झोलए ‘ल्हा–भाय्या व्याकरण थःथःहे बिस्कं (अलग्ग) दु । अय्सां व भाय् च्वये म्वाःगुलिं ल्हातलेयात जक सीमित जुयाच्वन । गय्च्वं धकाः स्वयेमाःसा मेगु वया न्हाय्कं मदु । उकिं दुखया खव जू वल, येँ भाय् मसःपिनिगु नेपाल भाषाभाषी विवस थुगु खवय् वयाः लिकुने माली, झीसं थ्व खँ चायेका वयाच्वना’ (शर्मा, १०९९ः१४)। भाषा जेलाःजक यइपुइ धैगु खँए वएकलं आलंकारिक भाषा छेला थथे धइदिल– ‘च्वमिया ल्याय्म्हसु भाषाया ल्यासेसु – मतिनां माकुक्क जानाः गुलि बुइ, गुलि ब्वलनी उलि हे बांलाक धाये छिनी, अले थ्वया प्रकृतिं नं थुकथं हे ल्यासे जाया वनी’ । लेखन प्रणालीयात भाषानुकूलया लिपि माःगु खँए ‘भाय्या खँय् शुध्दताया पक्ष लीगु स्वयाः स्वाभाविकता, वास्तविकता, वैज्ञानिकतापाखे पं च्वनेगु यक्वं भिं । च्वयेत आखः नं ला माल झीगु भाय्या प्रकृतियात ल्वःगु । उकिं आखःया खँ नि न्हाप्पां थ्व च्वसुइ च्वयेत्यना’ (शर्माः१०९९ः१५) चोइदिल । थुलि धयालि नं वर्ण कोछिइगुलिइ वएकः चुलुया दःगु दसू वएकःया हे भासं बोने (‘‘ए’या खँय्– ‘ए’ धाय्वं ‘ये’ नं वन अर्थात् ‘ये’कार नं च्वय् धया थें ‘ए’नाप नापं झीगु भाषाय् मथ्याकुसां जिल । बर्कंछि थाय् स्वयाः थ्वयात ‘य,यः, यय्, अय्’ कथं कथं झीसं न्ववाना थे च्वसुइ नं छ्यलां यनेगु उपयुक्त खँ जुइ’ (शर्मा,१०९९ः२०) ।

हानं मेगु पाराग्राफए चोइदिल ‘ए च्वयेबलय् झीत थुकथं मछिना वइ– ‘येँ दे न्हापा स्वयाः यक्व हे हिले धुंकल ।’ जि कन्हे येँय् वने’ थय् च्वयेबलय् पाय्छि जुगु खनेदु । ‘ए’ च्वल धाःसा याक व किसं (अधिकरण सप्तमी विभक्ति) सिइ दयेके थाकुल । थ्व थे हे ‘म्यय् छम्ह दु’ ‘म्यस तसकं च्वल’ धायेथाय् नं ‘ए’ (भ) च्वनेबलय्यात काःगु याक व यात मकाःगु याक सिइ दयेके थाकु’ ।

थन रमापतिजुं वर्ण कोछिना दीबलए मागोः (स्वर) व बागोः (व्यञ्जन) ल्वाकःबुकःयानादीगु खनेदु । मुलभूत खँए हे पाके धुंकाः उकिया लिचोः नं पाइगु स्वाभाविक हे जुल नि । उच्चारण मागोः यानालि बागोः छेले दइमखु । मागोःया थासए मागोः हे तएमाः । बागोःया थासए बागोः हे गनतक विभक्ति, क्रिया, तद्भव दक्को थासए छगू हे उच्चारण जुसेंलि उकिया प्रतिनिधित्व याइगु वर्ण वा रूप नं जुइमाः धैगु सामान्य भाषाविज्ञान (General Linguistics or Universal Grammar) या आधारभूत सिध्दान्त खः ।

नेसं ११२९ दँए रमापतिराज शर्माजुं नेवाः भाय्खँया हलिमलि सफु पिथनादिल । सफूया नुगःखँ न्हेथनेगु झोलए ‘... छु नं क्रियायात ब्वथलेबले थुपिं स्वकचा दलिइ । थुकिइ पुसाग्वः, धातुप्रकारार्थक, क्रियार्थक तँसाग्वः जानाः हे छगः क्रियारूप पिदनिइ । गथे

पुसाग्वः (धातुग्वः)    पुसाचुलिग्वः (धातुप्रकारार्थकग्वः)     क्रियार्थक तँसाग्वः

च्व           य्                एया च्वये

च्व           न्                एया च्वने

हा            ल्                एया हाले व थथे हे’ ।

थन रमापतिराजं न्हेबोयादीगु तालिका (११२९ः१२) या श्रोत केनातःगु मदु । थो टेबल ओमकारेश्वर श्रेष्ठ (११२०ः३) या अनुकृति खः । तर वएकलं श्रोतया सन्दर्भ गनं हे ओमकारेश्वर श्रेष्ठ (११२०ः३) या उल्लेख यानादीगु मदु । शर्माजुं शव्दया पदावली संस्कृत व नेवाःभासं बियादीगु दु । थो वएकःया बांलाःगु खँ खः तर टेबलया श्रोत न्हेथनादीगु जूसा लुँइ नस्वाः जुइगु खः । श्रेष्ठ (११२०ः३) या तालिका थथे दु–

हा (च्)        दं (क्)   रूपध्वनि  (Morphophonemics)    अर्थ

ब्व I व– व–      अ            Come (PD)  

ब्व II    सि– सि–     अ            die (PD)

ब्व II    वँ– वन्–     अ            go (PD)

ब्व IV    सि– सिल्–        अ       rinse (PD)

नेसं ११३१ दँए वएकलं यःमरिपुन्हि छन्हु न्हेव झीगु न्व व वया हागः सफु पिथना दिल । उगु सफूया न्हापांगु चोसु ‘ख्वप भाय्या आखः (छसु)’ लानाचोंगु दु । थो सफुतिइ खोप भाएया वर्ण कोछीगु कुतः यानादीगु खनेदु । तर तिफ्याना धाए मफु । नेसं ११३१ दँए यःमरि पुन्हिखुनु वएकलं हानं नेपालभाषाया पुसाग्वः धुकू सफू पिथनादिल । थुकी धातु (root) धातुप्रकार्थक (formative) क्रियार्थक तँसाग्वः (infinitive suffix), व क्रियार्थक रूपए बोथलातःगु दु । सफू छगुलिं हे धलः बियातःगु दु, विश्लेषण मदु ।

नेसं ११०१ दँए काशीनाथ तमोटं स्तरीय नेपालभाषा (२० पेज दुगु सफूचा) पिकया दिल । थो सफूया न्ह्यखँए ‘नेपालभाषाया च्वज्याय् (वर्ण–विन्यासया ख्यलए थी थी रुप खने दयाः आपालं मज्यू, मछिं व पंगलं ततमत क्यनाः भाषाय् अस्थिरता वयाच्वंगुलिं त्व नियम दय्केगु ज्या जूगु खः । थौंया नेपालभाषाय् अप्वः च्वमित दुगु, नेपाः व नेवाःतय् मू लाय्कूया भाय् जूगु, प्रचार प्रसार या साधन, थाकुथि व पत्रपत्रिका नं केन्द्रीत रूपं अप्वः दुगु थाए जूगुलिं येँदेया भाय्, उकी नं शिक्षित मध्यमवर्गीय नेवाःतय्सं नवाइगु भाषायात थन स्तरीय नेपालभाषा भाःप्यूगु दु । थन मजिमगाःगु खँ बारे जक नियम खँ न्ह्यथनेगु जुइ’ । चोइदीगु दु । थो सफूयात (१) ह्रस्वदीर्घ, (२) विसर्ग – अविसर्ग, (३) अनुनासिक– अनुस्वार, (४) चिस्सः तस्सः, (५) ये– अन्त्य क्रिया, (६) य्–हलन्त, (७) पदयोग–पदवियोग, (८) पाहाँ खँग्वः, (९) थी थी खँ यानाः गुबोए थलादीगु दु ।

तमोट (११०१ः११(१५) जुं सारकथं येँदेया शिक्षित मध्यमवर्गीय नेवाःतय्सं नवाइगु भाषायात स्तरीय नेपालभाषा भाःपियाः उकियात मजिमगाःगु जक नियम दएकादीगु दु । उकिया नियम थथे खनेदु– (क) क्रिया निगः आखःया जुइ, (ख) प्रथम पुरूषय् वाक्य वा वाक्यांशया लिउ वल कि ‘ये’ (‘य्’ च्वःसां गल्ति जुइ मखु) मेथाय् ‘य्’ च्वय्गु, (ग) ये– अन्त्य क्रियाया प्रेरणार्थकय् ‘य्के’ जुइ, (घ) अप्राणीवाचक सप्तमीया चिं ‘स’या ‘य्’ जूगुलिं ‘य्’ खने दय्क क्यनेगु, (ङ) एकारान्त अव्यय (न्ह्यःने, लिउने,) आदिइ सप्तमी विभक्ति प्रत्यय ‘य’ क्यने मज्यू, (च) न्ह्यपलनय् (पूर्वरूप) स,च, ज (वा मेगु) दुथाय्या ‘य’ लोप यानाः उकीयात ‘ए’ मयाय्गु, (छ) तत्सम शब्दय् तुति त्वाःल्हाय् मज्यू, गथे– अन्याय (अन्याय्) मखु, (ज) नेपालभाषाय् पूर्वरूप म्हमसिया वंगु थासय् ‘लय्’ सप्तमि विभक्ति वा उकिया पलिसा ‘स’ छ्यःसां ज्यू (सोइदिसँ तँसा १)।

तमोटया थो नियम निदानात्मक व निर्देशात्मक व्याकरण (Prescriptive Grammar) खः । जब कि वएकलं थम्हं थः(या) त वर्णनात्मक व्याकरणया (Descriptive Grammar) पक्षधर ताएकाचोंगु दु । सन् १९१५ दँए युरोपए स्वीस भाषाविद् फर्डिनानणड दि ससुरया प्रवचन संग्रह Cours de linguistique Generale (Course in General Linguistics_) पिदनेधुंकाः आधुनिक भाषाविज्ञानया प्रारम्भ जूगु धाइ । ससुरयात आधुनिक भाषाविज्ञानया जनक (the father of the modern linguistics) नं धाइ । आधुनिक भाषाविज्ञानया आधारभूत मान्यता थथे खनेदु । (क) नवाएगु न्हापां जुइ, चोएगु लिपा तिनि वइ (Speech is primary, and writing secondary) । (ख) दक्को भाषा समान जुइ (All languages are equal) । (ग) भाषाए हिउपाः स्वाभाविक हे खः (Change is natural for language) । (घ) सामान्य व्याकरणः आधारभूत रूपं भाषा दक्कों उत्थे जुइ (Universal Grammar: Grammars are alike in basic ways) । (ङ) सामान्यतः दक्को भाषाया व्याकरण दइ (Generally: Every language has a grammar) । (च) भाषाविज्ञान धैगु वर्णनात्मक जुइ, निर्देशात्मक मखु (Linguistics is descriptive, not prescriptive) (यादवः२००१ः४२–४७) ।

थो लिचोःकथं यमिभाषा बाहेक मेगु भाषाया औचित्य हे मन्त । थो हुकुमी पहया अभ्यास खः । थो हे कुतःया निरन्तरता ११०४दँए चोसापासाया व्याकरणिक गोष्ठी प्रस्तुत जूगु खनेदु । थुकियात नेसं ११०४ दँए राजा शाक्यया सम्पादनए पिदंगु नेपालभाषा व्याकरण तःमुँज्याय् क्वःजिउगु सहलहया सुलचं सफुतिइ काशीनाथ तमोट व जनकलाल वैद्यया मंकाः नामं पिदंगु “तुतिपाला ‘य्’ व एकार ‘ये’” पतिइ य या सोताजी प्रयोग बियादीगु दु । तत्सम शब्दए य, तद्भव शब्दए व विभक्ति जुथासए य् व क्रियार्थकए ये याएगु नियम बियादीगु दु (तमोट व वैद्यः११०४ः७–९) (सोइदिसँ तँसा २) ।

तत्सम शब्द गथे खः अथे हे काःगुलि उकी छुं धाए हे म्वाल । तर तद्भव जुइ धुनेवं नेपालभाषाया लुखां दुहां वसेंलि अन नेपालभाषाया दक्को नियम लागू जुइ, उकिं अन य् वा ये धैगु निताजि दए मजिल । उकिसनं स्वर वर्णया (ए) थासए अर्धस्वर (य्, (ये) तएगुया वैज्ञानिक कारण व तर्क मदु, खालि निदानात्मक व्याकरण (Prescriptive Grammar) दएकेगु कुतःखनेदु । थौ नेपालभाषाया लेखनए पंगः थो हे खः । थुकिया लिसः धैगु स्वर उच्चारणया थासए स्वर वर्ण हे छेलेमाः । थो मितव्ययी व प्रभावशाली (Economy and efficiency) जुइ । थो खँ सामान्य (General linguistics or Universal Grammar) भाषाविज्ञानया छगू मूलमन्त्र न खः ।

थौं उगू गोष्ठीयात हे काल धाःसा ३३ (नेसं ११३७–११०४) दँ पुले धुंकल । संकलन पिदंगु ईयात काल धाःसा नं २७ दँ दएधुंकल । संसारया छुं नं जीवित भाषा थथे ताःकाल तक थातं चोनीमखु । कमसेकम १०दँया दुने सीदएक हिउपाः वःगु खने दएधुंकी । उकिं इलएबेलए सहलह याए हे माः । उकिं नं थज्यागु सहलह याएमाःगु खनेदु ।

थो लिचोः पिदने धुंकाः तमोटजु हलन्त ‘य्’ छेलादिल सा वैद्यजुं अजन्ता ‘य’ छेलादिल । थो लिचोःयात तमोटजुं (२०७४।०४।२५या फोनवार्ता कथं) अस्वीकार यानादीगु दु । थो चोसापासाया नामए पिदंसा थथे निर्णय जूगु मदु धैगु वएकःया धापु दु । वैद्यजुयात स्वापु तएमफुत ।

नेसं ११०३ चिल्ला २६ (तछला ८ (विसं २०३९।१२।२६–२०४०।३।४) तक च्वसापासां याःगु नेपालभाषा व्याकरण तःमुँज्यापौ मुनाः शुभ सफूकुथिं पिकाल । थुकी १४गू विषयया पत्र प्रस्तुत जुइधाःसां २० पत्र इनाबिउगु खनेदत । सोलातक जूगु उगु गोष्ठीया लिचोः पिथने मफुत । खुदँलिपा गोष्ठीया सहलह धकाः पिदंगु सहलहया सुलचं प्रति सहभागीतएगु सहमति खनेमन्त (थुकीया विस्तृत विवरण तँसा ५ सोयादिसँ) ।

जनकलाल वैद्यजुं च्वसापासाया गोष्ठियात बियादीगु पत्र ‘नेपाल भाषाय ‘य्’ (हलन्त) व ‘ये’कारान्त छ्यला’ नां छुनाः नेसं ११०५ दँए खेलुइताः (६ः६ः ५३–६४) स पिदंगु दु । उकिया सार थन न्हेबोयागु दु ।

वैद्यजुं च्वसुयात (१) खँ न्हेथना, (२) नेपाल भाषा च्वयेगुली छगू रूप लुइकेगु कुतः, (३.१) कार्यपत्रया विषय शिर्षक ‘य’,’य्’ (हलन्त) व ‘ये’कारान्त छ्यला, (३.२) ‘य्’ (हलन्त) छ्यलाया वर्तमान स्थिति, (३.३) ‘य्’ (हलन्त) मछ्यलेगु कोछिना, (३.४) ‘य्’ (हलन्त) छ्यलेगु (४.१) ये–कार छ्यला, (४) उपसंहार उपशिर्षकए बोथलादीगु दु ।

थःगु चोसुया उपसंहार कथं वैद्यजुं (क) सफू थाएगु व टाइप याएगु प्राविधिक ज्या अःपुकेत अनावश्यक हलन्त य् छेलेगु म्हो याएगु, (ख) ‘स,च,ज’ हिलाः ‘य’ जूथाए ‘य’ छेलेगु, कारक विभक्ति या रूपए ‘य’ छेलेगु, (ग) क्रिया धातु व क्रियाया थी थी रूपए ‘य’ छेलेगु, (घ) टाइप याकेमाःगु अनुसन्धान प्रवन्ध–चोखँए ‘य्’हलन्त मछेलेगु धकाः कोछिनादिगु दु (वैद्यः११०५ः२(६३)।

वैद्यजुं बियादीगु (क) व (घ) या लिचोः प्रविधिया कारणं फेजआउट जुइधुंकल । उकिया ल्हाने चोनेम्वाःल थेँ चोन । (ख) व (ग) तमोटयात बियागु लिसः हे थुकिया नं लिसः खः ।

नेसं ११०४ (ईसं १९८४) दँए सुन्दरकृष्ण जोशीजु A Descriptive study of the Bhaktapur Dialect of Newari नामं विद्यावारिधि यानादिल । थो अध्ययनं मागोः न्यागः (इ, उ, ए, अ, आ) कोछिनादिल । धातु स्वरान्त व व्यञ्जनान्त यानाः निबो थलादिल । आत्म अभुत व क्रियार्थकया रूप ‘(ये’ नालादिल । नेसं १११२ दँए वएकःया नेपालभाषाया भाषावैज्ञानिक व्याकरण नेपालभाषां पिदंगु न्हापांगु वर्णनात्मक शैलीं चोःगु भाषावैज्ञानिक व्याकरण खः । थो सफुतिं नेपालभाषाया वर्णविज्ञान, रूपविज्ञान व वाक्यविज्ञानए तथ्ययात व्याख्या विश्लेषण यानाः उकिया प्रयोगात्मक लिचोः न न्हेबोयादीगु दु । थो सफुतिइ क्रिया रूपायनया झोलए आत्म अभूत व क्रियार्थकया लितँसा ÷– ये ÷ व ÷ –ए ÷ कयादीगु दु । मागोलं कोचाइगु धातुइ ÷ –ये ÷, व बागोलं कोचाइगु धातया लिउने ÷ –ए ÷ वइ धैदीगु दु (जोशीः१११२ः११०) । वएकःया हे नेपालीभाषां पिदंगु नेपालभाषा व्याकरण (२०६०–नेसं ११२३)) सफुतिइ नं थो हे खँ चोइदिल (जोशीः २०६०ः९०) ।

थन जोशीजुं (१११२ व २०६०(नेसं ११२३)) बियादीगु प्रत्ययए भच्चा खँ पात । क्रियार्थक व आत्म अभूत प्रत्यय मेथासए (बागोलं कोचाइगु धातुया लिउने) र (ए र जुसेलिं मागोलं कोचाइथाए जक मेगु जुइ मखु, अन न छगू हे प्रत्यय जुइ । तर स्वरान्त (त्–आ.ता, क्–आ.का, ख्–आ.ख) धातुइ स्वर प्रत्यय (–ए) स्वानाः ताए, काए, खए जुइ । थन निगः मागोः स्वानाः द्वीस्वर जूगु खनेदु । तर जोशीजुं नं स्वरया थासए श्रुति ((य्) खंकादिल, थो खँ थुइके थाकु । थो हे सन्दर्भए वएकलं रेडियो अन्तर्वार्ताए ओमकारजीं (–ए) प्रत्यय तैदीगु अन्तरराष्ट्रिय ल्याखं पाएछि खः, तर नेपाली ल्याखं पाएछि मजु धैदीगु दु । संस्कृत परम्परायात विचाः यात धाःसा अथवा आक्षरिक बनोटकथं विचाः यात धाःसा वएकलं धैदीगु खँ नालेमाःथे चोन ।

छुं नं खँ वैज्ञानिक रुपं सिध्द जुइत पेता खँ दुथ्याएमाः– (क) विषयवस्तु, (ख) विधि, (ग) व्याख्या, विश्लेषण व (घ) प्रयोग । थो आधारं सोएबले जोशीजुया विषयवस्तु, विधि व्याख्या व प्रयोग सकतां दुथ्याः । थुकियात वैज्ञानिक रूपं पूवंगु खनेदु । तर विश्लेषण यानादीबले सैध्दान्तिक अवधारणा (आत्म अभूत व कियार्थकया रूप –ए मूलरूप) यात स्वरान्त धातुया लिउने विशेष खंकादिल । थो पाएछि मखु । मूलरूप (Default) गनं न हिलीमखु, हिउसां रूप सन्धिया कारणं जक हिली, उकियात मूलवर्ण (थन रूप) कथं काए मजिउ । गनतक नेपालीतसें स्वरवर्ण उच्चारण याइबले ताएदैगु सः (इ > यी, उ > वु, ओ > वो, ए > ये ) संवर्ण खः, संवर्णयात वर्ण याए मजिउ । संवर्णयात वर्ण ताएका चोंगुलिं नेपालभाषाया लेखनए समस्या जूगु खः । खँएभासं चोइपिसं संवर्णयात वर्ण याःगु खनेमदु । जब कि उच्चारण उमि न नेवाःतए थें हे खः । हिन्दीयापिनि ला उच्चारण हे स्पष्ट जू (नमूनाकथं नेनादिसँ अभिताभ वच्चनया मधुशाला वाचन व वएकःया संवाद) । नेपालभाषाया लेखक व पाठकतसें स्वरवर्णया उच्चारण पाएछिकथं सएकूसा थो समस्या थःथमं हे मदयावनी ।

नेसं १११० दँए तुयुबहादुर महर्जनजुं झीगु व्याकरण चोयादिल । थो सोयाः न्हापा नं वएकलं नेसं ११०९ दँए च्वसा (वर्ण विन्यास) चोयादीगु खँ सफूया अन्तिम कभर पेजए बियातःगु काशीनाथ तमोटजुया लय्ताः खँ बोनेबले सी दु । उगु सफू आःयात अप्राप्य मजूगुलि उकिया कँ थन ल्हाए मफुत । प्रस्तुत झीगु व्याकरणए वएकलं नेपालभाषाया मागोः न्यागः (अ, आ, उ, ए, ओ) नालादीगु दु (महर्जनः १११०ः३) ।

नेसं ११२७ दँए स्तरीय नेपालभाषा व्याकरण पिकयादिल । थो सफू वएकःया विद्यावारिधि शोध ग्रन्थयात भिंकाः पिथानादीगु खनेदु । वएकलं हे नेसं ११२८ दँए भाषाविज्ञान परिचय पिकानादिल । थो सफू खास यानाः एमए बोनीपिं विद्यार्थीतएगु पाठ्यक्रमए आधारित सफू खः । थो निगुलि सफू वएकलं न्हापा लिपा चोयाचोंगु वर्ण विन्यास सोयाः पाक्क चोयादिल । थन वएकः य् हलन्तवादी खनेदु । नेसं ११३२ दँए नेपालभाषाया भाषावैज्ञानिक अध्ययन पिकानादिल । थो सफू वएकलं एमएया विद्यार्थीतएत बोंकादीबले दएकातःगु कक्षा–नोटयात साफि यानाः एमएया पाठ्यक्रमए लाकाः पिकयादीगु खः । थन हान वएकः ये–कारवादी जुयादिल । थुकथं वएकः नेसं १११०, ११२७, ११२८ व ११३२ दँए अलग अलग प्रयोगवादी खनेदु । वएकःया व्यवहार सीके थाकु । वएकलं ११२७ स स्वर थन नं खुगः कइदीगु दु (११२७ः११–११२८ः६२) ।

लेखनए वर्ण लेएगु खँए वएकलं (११३२ः७०–७७) तःगू कथं चोएगु आधार शीर्षकए छलफल यानादीगु दु । व ज्यायात धन्यवाद हे बीमाः । ध्वनि, प्राणत्व, घोषत्वया आधारए चोएगु व्यवस्था, एका व यकार, ओकार व वकार, क्रियाए (येकार व य्कार, क्रियार्थक मस्यंकुसे चोएगु नमूना, स्वरसन्धिया आधार व थःगुकथं चोएगु व्यवस्था न्हेथनादीगु खनेदु ।

गुँइगुँइ नीक तर्क गाक्क हे तइदीगु दु । थुलि जुयाः नं वएकलं थःगु स्पष्ट विचाः धाःसा बियामदी । नेसं ११३० दँए ओमकारेश्वर श्रेष्ठं नेवाः लेखन प्रणाली सफू हे पिकाए धुंकाः न थन उकिया उल्लेख तक हे मजू । नेसं ११३१ दँए वएकःया हे नेवाः भाएया म्हिचासफू नेपालभाषाया जातीय भाषाविज्ञान व समाजभाषाविज्ञान या बःचाहाकःगु म्हसीका बियादीगु दु । क्रिया रुपायन उपशीर्षकए स्वरान्त धातुया थः अभूतया प्रत्यय कथं /–ए / नालाकैदीगु दु । व सफू छगुलिं हे कारक प्रत्यय, क्रिया प्रत्यय, नाम, दक्को हे थासए समग्र /– ए / छेलादीगु दु । तुयुबहादुरजुया सफू पिकाएगु खँए गाक्क सहलह ब्याःम्ह सहकर्मिया सफूया उल्लेख तक नं मदुगु दुःखया खँ हे धाएमाली । 

नेसं ११३० दँए ओमकारेश्वर श्रेष्ठं नेवाः लेखन प्रणाली सफुतिइ न्हेखँ, वर्णाविज्ञान, बागोः, मागोः लेखनप्रणाली, माःहना, कथंहना व लिखँए बोथलादीगु दु । उगु सफूया समस्या कथनए ‘लेखनपध्दती खास यानाः /ए / [ e] छेलेगुली मतैक्य खनेमरु । चिनामागो /अए / [ ɛ ], आए [ æ ], या गोःआखः मदुगुलिं देवनागरीया स्वभावकथं निगः वर्ण छेलाचोंगु दु । थुकिया वैज्ञानिक व्याख्या मजूतले यूनिकोड प्रणाली वनेत मछिनाचोंगु दु । नेपाःया शिक्षण संस्थाए देवनागरी छेलाः विद्यार्थीतएत बोंकी । देवनागरी आखः उमिसं सःगु छता ज्या (skill) व ज्यावः (tools) खः । परिस्थतिकथं अःपुक वनेत दुगु सुविधा छेलेमाः । देवनागरी बोने सःपिसं नेपालभाषाया देवनागरी बोने फएकेत व नेवाःभाए सहजकथं चोए फएकेत थुकिया वैज्ञानिक व्याख्या जुइ हे माः” धका चोइदीगु दु । थो सफुया आजुइ नेपालभाषाए दैचोंगु (क) लेखनप्रणालीया मुल्यांकन याएगु, व (ख) नेपालभाषायात सरल व वैज्ञानिक लेखन प्रणाली प्रस्तावित याएगु चोइदीगु दु । थो सफुतिइ वर्ण निर्धारण, वर्ण कोछीगु आधार न्यूनतम यूग्म, देवनागरी आखःया विश्लेषण यानादीगु दु ।

नेसं ११३१ दँए वएकःया हे नेवाः भाएया म्हिचासफू नेपालभाषाया जातीय भाषाविज्ञान व समाजभाषाविज्ञान या बःचाहाकःगु म्हसीका बियादीगु दु । अले पाठ (तभहत) ए आधारित व्याकरण चोएगु कुतः जूगु दु । व हे कुतलए अध्याय ४ ए क्रिया रुपायन उपशीर्षकए स्वरान्त धातुया थः अभूतया प्रत्यय कथं ÷ –ए ÷ नालाकैदीगु दु । व सफू छगुलिं हे कारक प्रत्यय, क्रिया प्रत्यय, नाम, दक्को हे थासए समग्र ÷– ए÷ छेलादीगु दु ।

नेसं ११३२ (ईस २०१२) दँए दानराज रेग्मीजुं Khwopa Newar A Grammar Sketch पिकानादिल । उकी मागोः न्यागः (इ, उ, ए, अ, आ) कोछिनादीगु दु । आक्षरिक बनोट (बा) (श्रु) मा (ह्) केनादीगु दु ।

 येँ–यल, खोपं पिनेया भाषाया अध्ययेतातएसं यानादीगु अध्ययन थुकथं खनेदु ।

    नेसं १११२ दँए तुलसीलाल सिंहजुं नेपालभाषाया प्यांगां भाषिका नामं नेपालभाषा एमए उपाधि काएत प्याङ भाएया अध्ययन यानादिल । उगु १८ पेजया अध्ययनए (१) प्यागांया परिचय,भौगोलिक परिचय, व (२) सामाजिक अवस्था यानाःनिबोए थलातःगु दु । सामाजिक अवस्था दुने (भाषाया ?) परिचय उकी दुने (क) नाम, (ख) सर्वनाम, (ग) विशेषण, (घ) क्रिया, (ङ) नामरूपायन, (च) क्रियारूपावली बियातःगु दु । प्याङ भाएया ‘...क्रिया ये, ने ले पे के व्यञ्जनं अनत जुइ’ चोयातःगु दु । थुकी वर्णया छु हे खँ मदु ।

    नेस १११२ (सन १९९२) दँए दयारत्न शाक्यजुं Nominal and verbal Morphology in Six Dialects of Newari नामं येँ–यल, प्याङ्गां, खोप, बन्दीपुर, दोलखा, व बडीखेल पहरीया एमएया उपाधि काएत अध्ययन यानदिल । उकि वएकलं नेपालभाषाया खुगः मागोः (इ, उ, ए, ओ, आ, अ) कोछिनादिल। तर वएकलं ‘आ’ यात निम्न अग्र स्वरकथं नालदिल । थो संकास्पद खनेदु । सोयादिसँ पिटर लादेफोगेट (१९८२)।

१११२ दँए रूद्रलक्ष्मी श्रेष्ठजुं दोलखाभाषाया वर्णनात्मक अध्ययन यानादीगु खः। उगु शोधग्रन्थ अप्राप्य जूगुलिं उकिया खँ ल्हाए मफुत । ११२१ दँए नेवाःभाय्या बडिख्यः पही भाषिकाय् वर्ण तथा रूप व्यवस्थाः छगू अध्ययन, लघु अनुसन्धान पत्र चोयादिल । उकी वएकलं पही भाषाए च्यागः मागोः (इ, उ [Ü], उ, ए, अय्, अ, आ, आय्) कोछिनादिल । वएकलं कोछिनादीगु मागोः उ [Ü] थो सर्वेक्षकं थःगु विद्यावरिधिया क्षेत्रकार्यया झोलए एक्को सोयाः नं लुइके मफुत । ‘अय्’ व ‘आय्’ या खँ डा. कंसाकारया लिसलए वने धुंकल ।

नेसं १११० (ईसं १९९०) दँए क्यारोल इलेन जेनेटीजुं ब् A Descriptive and Historical Account of The Dolakha Newari Dialect चोयादिल । वएकलं दोलखाभाषाया मागोः खुगः (इ, उ, ए, ओ, अ, आ) कोछिनादिल । व शोधग्रन्थयात परिमार्जन यानाः नेसं११२७ (ईसं२००७) उकी एक्को हे पाठ तनाः A Grammar of Dolakha सफू पिदन । व सफुतिइ दोलखा नेवाः मागोःया ध्वनितात्विक अध्ययनए एक्को हे तँसा छायाबिउगु दु । बलाघात (stress), अनुतान (intonation) या श्रावणिक (Acoustic analysis) विश्लेषण यानादीगु दु । थोएकलं न दोलखाया मागो ‘आ’ यात अग्र निम्न मागोःकथं तःगु दु । तर पिटर लादफोगेदं (न्हूगूगु संस्करण)‘आ’ यात निम्न पश्च मागोःकथं कयातःगु दु (निकःगु संस६९(९६) ।

नेसं ११२० (ईसं २०००) दँए ओमकारेश्वर श्रेष्ठजुं Verb Morphology in the Tansen Dialect of Nepal Bhasha अंग्रेजीया एमए उपाधि काएत चोयादिल । नेसं ११२१ दँए तानसेन नेवाःभाषिकाय् रूपायन पध्दति सफू पिथनादिल । थो निगुलि सफतिइ क्रियार्थकया प्रत्यय –ए नालादिल । नेसं ११२२ (ईसं २००२) दँए पोखरा र काठमाडौ(पाटनको नेपालभाषामा रूपायन भेद नामं पोखराया नेवाःभाएया अध्ययन यानादिल । उकी न क्रियार्थकए ‘–ए’ प्रत्यय नालादिल । नेसं ११३० (ईस २०१०) दँए A Grammar of Pahari नामं विद्यावारिधिया शोधग्रन्थ चोयादिल । उकी पहरीभाएया मागो खुगः (इ, उ, ए, ओ, अ,आ) कोछिनादीगु दु । लेखन प्रणालीया खँए छगू अध्याय चोयादीगु दु । मागोः व मागोःया देवनागरी वर्ण, उकिया चिं (Diacritics) बियादीगु दु । अझ व चिं व्यञ्जनलिसे चिनीगु पह नं बियादीगु दु (श्रेष्ठः२०१०ः६३–६४) ।

नेसं ११३७ दँए बालगोपाल श्रेष्ठजु नेपालभाषाया सरलीकरण अभियान जोनाः झाल । वएकःया मूल खँ नेपालभाषाया लेखनए विसर्ग लिकाएमाल,अनुस्वार व अनुनासिकया प्रयोग सरल याएमाल धैगु खनेदु । नेपालभाषाए ‘ह, घ, झ, ढ, ध, भ ल्ह, न्ह, म्ह’ या न्ह्यःने विसर्ग तए हे म्वाः। अथे हे ङ, ञ, ण,न,म ए अनुस्वार, अननासिक तए हे म्वाः । तर मनू तए मास्ति वः । छु याए ? थज्यागु एक्को उपाय दएफु, मात्र सहलहया जरूरी थे चोन ।

१.६.१ पुरालेखनया मूति

पुरालेखनया झोलए नेसं १०२९ निसे ११३७ तकया २८म्ह चोमिया ५० गू सफू व चोसुया विवेचना जूगु दु (विस्तृत जानकारी काएत पुरालेखन सोयादिसँ) । उकिया आधारए नेपालभाषाया लेखनए थुकथ बोथलेछिं ।

(क) ए–स्वर पुचः (थुकी जगतसुन्दर मल्ल (१०३५), ओमकारेश्वर श्रेष्ठ (११३०,११३१) दुथ्याः । थो पुचःया कथं नेपालभाषाए दयाचोंगु ‘य्’ हलन्त लेखन व ‘ये–य्’ उभय लेखन नितां नेपालभाषाया स्वभावकथं पाएछि मजू । नेपालभाषा स्वरान्त भाषा जूगुलिं थुकिया क्रिया, विभक्ति, नाम, सर्वनाम, संख्या आदि दक्को थासए ‘ए’ छेलेमाः । तत्सम धैगु गथे खः अथे हे धैगु जूगुलिं अन खँ हे मन्त । तद्भव धैगु हिलाः वःगु जूगुलिं नेपालभाषाया लुखां दुहां वसेलिं अन नं नेपालभाषाया हे नियम लागू जुइमाः ।

(ख) य्–हलन्त पुचः थुकी चित्तधर ‘हृदय’ (१०९७), सुन्दरकृष्ण जोशी (१११२,२०६०), रूद्रलक्ष्मी श्रेष्ठ (१११०,११२१), तुलसिलाल सिं (१११२) दुथ्याः। थो पुचलं दक्को थासए ‘य्’ छेलातःगु दु । क्रियारुपायनए स्वरान्त धातुइ वःगु (ए प्रत्यय रुपध्वनि प्रक्रियाकथं ‘–य्’ जुल धैगु धापु खनेदु ।

(ग) य–अजन्ता पुचः थुकी जनकलाल वैद्य (११०५) दुथ्याः। थो पुचःयाकथं नेपालभाषाया दक्को थासए ‘य’ जुइमाः ।

(घ) ये व य्–उभय पुचः थुकी शुक्रराज शास्त्री (१०४८), हृदयचन्द्रसिंह प्रधान (१०६८), पुष्परत्न ‘सागर’ (१०७२), लोकमान सिं (१०७५), सुर्यबहादुर पिवा (१०७६), सत्यमोहन जोशी (१०७८), ज्यानबहादुर नेवाः (१०८१), रमापतिराज शर्मा (१०९९, ११२९,११३१, ११३१,क) इस्वरानन्द (१०८३, १०८७, ११०१), काशीनाथ तमोट (११०१, ११३४), तुयुबहादुर महर्जन (१११०, १११८, ११२७ । ११२८, ११३२), विष्णु चित्रकार (१११०), बालगोपाल श्रेष्ठ (११३७) दुथ्याः।

थो पुचःयात ये–कारवादी धकाः म्हसीकेगु यानाचोंगु दु । थो पुचःयाकथं सारकथं सोथी (क) तत्सम शब्दए ‘य’, (स, च, ज) तद्भव जुयावःगु खँगोलए ‘य्’ अले क्रियार्थकए ‘ये’ छेलेमाः।

(ङ) पश्चिमा– खासयानाः अंग्रजी भासं भाषाविज्ञानया ज्याखँ याइपि शिशिरकुमार स्थापित (१९७८), तेजरत्न कंसाकार (१९७९), कमलप्रकाश मल्ल (१९८५), अष्टिन हेल (२००६) व मेमेपिसं देवनागरी आखः छेलेम्वाः । वएकःपिसं नेवाःभासं चोइपिसं चोइगु (‘य’,‘य्’, ‘ये’,’ए’) या थासए -e छेलाचोंगु दु, मेगु छुं हे नवाःगु मदु ।

१.७ विधि

दक्को विज्ञानयात वालाः सोएगु छगू दै । व विधि अन्तर्गत (१) मुद्दा (विषय), (२) सिध्दान्त, (३) विश्लेषण व (४) लिचोः दइ । थन थो पेंगू तत्वया विवेचना जुइ ।

१.७.१ मुद्दा (विषय)

पुनरावलोकन याएधुंकाः पिदंगु लिचोयात छसिकथं वाले । न्यापुचलए पुचः (ङ)या छुं धारणा खने मदुगुलिं धाए हे म्वाल । पुचः (ग) पुचःया दुजः जनकलाल वैद्य च्वसापासाया व्याकरण गोष्ठीया धारणापौया (११०४ः७(९) छम्ह प्रस्तोता खः । गोष्ठी लिपा वएकलं छुं ई ‘य’ छेलादिल । लिपा पुचः (घ) ए बिलय जुइ धुंकूगु खनेदु । पुचः (ख) हलन्त ‘य्’ पुचःया नेपालभाषाया शिक्षण क्षेत्रए अस्तित्व बल्लाक दु । थो पुचलए भाषाविज्ञानया औपचारिक उपाधि काःपिं खनेदु । पुचः (घ) विशेष, थी थी संघसंस्था, नेपालभाषाया संचार क्षेत्र, व लेखक समाजए प्रभावशाली खनेदु । दकले आपाः विचलन नं थो हे पुचलए खनेदु । पुचः (क) नेपालभाषाया पुनर्जागरण कालए माष्टर जगतसुन्दर मल्लं हयादीगु खः । थुकिया निरन्तरता मदयावंगु खः । थौकन्हए खनेदुगु खास यानाः (ख) व (घ) पुचलं बिउगु समाधानया लँए सुधार याएत थो पुचः वःगु खनेदु ।

    पुचः(ख) व (घ) या पकड व विचलनया खँ हे मूल समस्याया हागः (चययत) जूगुलिं थुकियात थन लेएगु जुइ ।

१.७.२ सिध्दान्त

पुचः(ख) व (घ)या तर्कयात वाले न्हेव वालेत माःगु थो सर्वेक्षणया आधारभूत सिध्दान्त न्हेथने–

(च) नेपालभाषाए (इ, उ, ए, अ, आ) न्यागः मागोः दुगु खँए दकोसिया सहमति दु । ।

(छ) नेपालभाषा आक्षरीय (syllabic) स्वरान्त भाए खः।

(ज) दैनिक लेखन वार्णिक आलेखनकथं जुइ ।

(झ) मितव्ययी व प्रभावशाली (Economy and efficiency) भाषाया छगू आधार खः ।

(ञ) भाषावैज्ञानिक विश्लेषण याएबले ध्वनितात्विक आलेखन जुइ ।

१.७.३ विश्लेषण

आःयात नेपालभाषाए मूलतः निगू मुद्दा ‘य्’ वा ‘य्–ये’ छेलगु खँए बहस दु । नेपालभाषा कन्द्रीय विभागं पिदनीगु प्रकाशनए य्– हलन्त जुयाः पिदनी सा अनं पिने ‘य्–ये’जुया पिदनाचोंगु दु । य्–हलन्त व ‘य्–ये’ कारयात समन्वय यानाः विकल्पकथं दक्कोथासए ‘ए’मागोः हे छेलेगु धैगु खँ दु । थुमिगु छसिकथं छगू छगू याना लेया सोए–

 (अ) (i) तत्सम शब्दए ‘य’, (ii) (स, च, ज) तद्भव जुयावःगु खँगोलए ‘य्’, (iii) क्रियार्थकए ‘ये’ छेलेमाः।

 (आ) क्रियार्थकए नं ‘य्’ छेलेमाः। (इ) दक्कोथासए ‘ए’ छेलेमाः।

मुद्दा (अ) तत्सम शब्दए ‘य’, (स, च, ज) तद्भव जुयावःगु खँगोलए ‘य्’ अले क्रियार्थकए ‘ये’

(i) तत्सम शब्दए ‘य’,

तत्सम नामं हे गथे खः अथे धैगु सिध्द जूगुलिं (Axiom) खँ ल्हाए हे म्वाःल

(ii)  ‘स, च, ज’ तद्भव जुयावःगु खँगोलए ‘य्’ छेलेगु

पुलांगु नेवाः भाषाए दुगु ‘स, च, ज’ विशेषतः खँगोःया उपान्त (व्यञ्जन) वर्ण थौंया भाषाए थी थी रूपध्वनि प्रक्रिया (Morphophonemic process) पुलाः वःगु खनेदु । न्हापां अघोषीकरण [Devocalization] जुयाः व्यञ्जन दुसुइ । अनलि दुसूगु थाए सोयाः न्हेवनेया मागोलं साली, परगतसमीभवन (Regrssive assimilation) जुयाः स्वरवृध्दि (vowel rising) जुइ । थो प्रक्रियायात अग्रकरण [Frontization or vowel fronting] नं धाइ । थुकिया थासए [umlaut]  छेली । थो वर्ण नेपालभाषाए मध्य अग्र स्वर (Mid front vowel) ‘ए’(e) लिक्क लाः । उकिं थज्यागु थासए ‘य्’ (तमोतजु धाःथें) छेलेगु मयासे ‘ए’ छेलबले नेपालभाषाया ध्वनि लिक्क लाइ । थो खँ वार्णिक आलेखन लिसे न एक्को सत्ती । थुकियात सुत्रए थुकथं केनेछिं ।

फस > फ – अ, स् – अ, > फ – अ, ह – अ [Devocalization]

> फ – अ, ए [Frontization /vowel fronting]

> फए ‘air’

गोच > ग – ओ, च् – अ, > ग – ओ, ह – अ, [Devocalization]

> ग् – ओ, ए [Frontization /vowel fronting]

> गोए ‘betel nut’

भोज > भ् – ओ, ज् – अ, श्> भ् – ओ, ह - अ, , [Devocalization]

> भ् – ओ, ए [Frontization /vowel fronting]

> भोए 'Feast' ।

काशिनाथ तमोट (११०१, ११३४), जुं [Frontization / vowel fronting] यात हलन्त ‘य्’ मूर्धन्यीकरण [palatalization] यानादिल । थो थासए वएकलं प्रक्रियाया नां मेगु नालादीगुलिं थथे जूगु खः ।

(ष्ष्ष्) क्रियार्थकए ‘ये’ छेलेगु

खोपए आःनं बांलाक नवाइबले ‘सोय’, ‘बोय’, ‘दिय’ आदि क्रियार्थक चलन याः नि । उलिजक मखु, अभिलेखीय भाषाए आः न थो प्रयोग लुइके फु । थन न चोए [(अ)( ii)] या नियमं ज्या याइ ।

सोय > स् – ओ, य् – अ, > स् – ओ, ह – अ, [Devocalization/ Depalatization]

> स् – ओ, ए [Frontization /vowel fronting]

> सोए to see’ ।

लिचोः    – तत्सम शब्दए ‘य’, (स, च, ज) तद्भव जुयावःगु खँगोलए ‘य्’, व क्रियार्थकए ‘ये’ छेलेमाः धैगु खँ प्रमाणित मजू । बरू तद्भव खँगोः व क्रियाए नं ‘(ए’ छेलेत रुपध्वनि प्रक्रियाया विश्लेषणं बः बिल ।

 

मुद्दा (आ) क्रियार्थकए ‘य्’ छेलेगु

सुन्दरकृष्ण जोशी (१११२ः१०१, ११०्२०६०ः९०) जुं थो तर्क न्ह्याकाचोनादीगु खः । थुकिया विरूध्द रमापतिराज शर्मा (११२९स४३) जुं धातुया वर्गीकरणया थुकथं यानादीगु दु ।

काय् + ए = काये,

कन् + ए = कने,

हाल् + ए = हाले,

म्हित् + ए = म्हिते,

भप् + ए = भपे

पर्क् + ए = पर्के

ये–कारया बहसया झोलए थो थासा वएकलं सुन्दरकृष्ण जोशी (१११२ः१०१, ११०्२०६०ः९०) यात नालाकाःगु खनेदु । तर अन वएकलं श्रोत केनामदी । थो प्राज्ञिक इमान्दारिता केनामदीगु धाएमाली । थुलि जुयालि नं वएकलं केनादीगु छता खँए विचाः याएमाः । व छु धाःसा खोपए आः नं दनीगु ‘काय ‘तय take’, दीय ‘तय be’, सोय ‘तय see’’ आदि क्रियायात सुन्दरकृष्ण जोशीजु स्वरान्तकथ बोथलादीगु धातुयात वएकलं व्यञ्जनान्त याएगु कुतः खनेदु ।

थनथाए शर्माजु व जोशीजुया खँए बांलाक दुवालाः सोलधाःसा छता समाधान बांलाःगु पिहांवइ । जोशीजुं (१११२ः९४(१२७) यानादीगु स्वरान्त धातु बोथला थुकथं खनेदु

आत्म अभूत             आत्म भूत

न–ये (न्–अ, य्(ए)       न(या     (न्–अ, य्(आ)

         दा–ये    (द्–आ, य्(ए)      दा–या    (द–आ, य्(आ)

शर्माजु व जोशीजु निम्हसिनं न ‘ये’ प्रत्यय नालादिल । पाःगु खँ थुलि हे खःकि शर्माजुं धातु ‘नय्’ (न् – अ – य्) व्यञ्जनान्त व जोशीजुं ‘न’(न् – अ) स्वरान्त नालादिल । थुकिंयानास धातुया स्वरुप हे पाःवन । थन निगोलं धातु एकाक्षर जुल । छताखँए निम्हसिनं विचाः याएमाः थें चों कि भाषा स्वरान्त, तर धातु व्यञ्जनान्त जुइ ला ? थो विवादए निम्हसिया तर्कयात बःकयाः ‘न’ यात धातु धाएगु खँए ला विवाद न्हापा नं मदु । शर्माजुं तैदीगु तर्क ‘नय् – ए . नये’ व जोशीजु तर्क ‘न – ये . नये’ या थासए ‘न – ० – ए . नए’ ‘यातधाःसा येँ–यलया ल्याखं पाएछि अःपुगु उपाय जुल । तर खोपया व क्रिया रुपायनयात विचायात धाःसा थुकथं समाधान जुइफु–

         न–य्–ए      न–य्–आ

थुकी दथुइ वःगु अर्धस्वर (–य्–) आगम (epenthesis) खः । थो आगम नेपाली (नेवाः व खए) तसें स्वर वर्ण उच्चारण याइबले खासयानाः उच्च व मध्य स्वरए खनेदु । थो आगम येँ–यलया क्रियार्थकए तनावने धुंकल, तर खोपए दनिगु खनेदत । थुकिया प्रमाण येँ(यलया आत्म भुतए (न–य्–आ . नया) द हे दनि ।

(आ)या लिचोः

थुकथं क्रियार्थकए ‘ये’ वा ‘य्’छेलेगु मखु ‘ए’ छेलेबले निम्हसिनं धाःगु खँया मध्यमार्गी जुइ । थो खँ वार्णिक आलेखनया सिध्दान्तं न पाएछि खनेदु । आक्षरिक संरचना (syllabic structure) सोएबले नसंतुलन खनेदु । दक्कोथासं छगू हे रूप जूगुलि मीतव्ययी न जुल । यूनिकोडया सिध्दान्तकथं न प्रविधिमैत्री जूगुलि सरल व प्रभावशाली न जुल ।

 

मुद्दा (इ) दकोथासं ‘ए’ छेलेमाः

मुद्दा (अ) व (आ) या विश्लेषणकथं दक्को थासए ‘ए’ छेलेमाःगु खनेदत । धातु एकाक्षरीय जुइमाःगु खँए ‘ए’ छेलेबले गनं हे पंगः खनेमरु । थुकिं ‘य्’ वा ‘य्’ चोयाः ‘ए’या उच्चारण याएमाःगु विद्यमान पध्दतियात विस्थापन याइ । दैनिक लेखन वार्णिक आलेखन जुइगु खँ न थन पूवन । थो छगः हे वर्णं छेलाः नाम, सर्वनाम, क्रियार्थक, आत्म अभूत, संख्या, अव्यय दक्को थासए हे चोए फैगुलि थो मितव्ययी नं जुल । नाप मागोः छगः हे दइगुलिं टाइप याएत, नेवाःतसे जक मखु विभाषीमनूतसे नं त्याजिक बोनेफइगुलिं थो सरल व प्रभावशाली न खनेदत । ‘य’ लिसे चिनाचोंगु खगोलए नं चोए अःपुइगु जुल । गथे क्यले > केले, ख्यलए > खेलए, छ्यनए > छेनए, छ्यले > छेले आदि ।

 

१.७.४ लिचोः

[अ (ii), व (iii)] व (आ) या विश्लेषणं यानाबले सोथासं (स, च, ज) या तद्भव जुयावः थासए, क्रियार्थकए व आत्म अभूत दक्को थासए हे ‘ए’ छेलेमाःगु खनेदत ।

 

१.८ लिखँ

पुरालेखनया झोलए नेसं १०६१निसे ११३७ तकया २५म्ह चोमिया ३७ फि सफू व चोसुया विवेचना जूगु दु । उकी दकले आपा सफू दुम्ह चोमि तुयुबहादुर महर्जन खनेदु । वएकःया खुफि सफूया विवेचना जूगु दु । नेपाल भाषाए मागोः अले उकिया प्रतिनिधित्व याकेगु खँए दकले अस्थिर विचाः नं वएकःया हे खनेदु । अङ्ग्रेजी भाषाया न्याफि सफू लाःगु दु । वएकःपिनि देवनागरी आखः छेलेम्वाःगुलि अन हलन्त व अजन्तया खँ हे मवल । मेपिनी देवनागरी न्हित्थं हे छेलेमाः । अले चिउताः नं एक्को खनेदत । प्राप्त सामग्री बोनेबले नेसं १११२ सुन्दरकृष्ण जोशीजुया नेपालभाषाया भाषावैज्ञानिक व्याकरण सफू वए न्हेव व लिउ यानाः निबो थलेमाः । रमापतिराज शर्माजुया १०९९दँए पिदंगु नेपालभाषाया बँ नेपालभाषाया नँ निश्चित विधिशास्त्रया ढाँचाए चोःगु मखुसा उकिं वर्णनात्मक व्याकरणए ज्या याइपिन्त हलंजोलं एक्को चुलाका चोनी हे तिनि । तेजरत्न कंसाकारजुं येँया भाषाया प्रजनक वर्णविज्ञानए विद्यावारिधि यानादिल । जन्म, व कर्मं वएकः पक्काम्ह नेवाःवक्ता । अझ काशीनाथ तमोटजुया धापू त्यासा काएगु जूसा वएकःयात स्तरीय नेपालभाषाया नुगः धाएमाः । तर कंसाकारजुया सोएगु पह अङ्ग्रेजीया मिखा खनेदत । वएकलं धैदीगु ‘अए’ व ‘आए’या वर्ण दएकेफुसा अझ तिफ्याना धाए फइ । येँया नेवाःभाषाए ‘ओ’ ला गनं हे खने मरु । नेवाःभासं चोएबले श्रुतिकरण मयाएत जक ‘ओ’ त्यासा काएमाः, तर नेवाःभाषाया मागोः कथं मखु । काशीनाथ तमोटजुं समकालिक नेपालभाषा व ऐतिहासिक नेपालभाषायात धौबजि यानाचोंगु दु । व बजिया दुनें वएकलं थःत नं पितहए मफु, मेपिन्त न लँ पनाः हे चोनतिनि । ११०१ दँ न्हेवयापिं मेमेपिं सूर्यबहादुर पिवाःया ‘म्ये’ हे मग्न जुयाचोंगु दनि ।

नेपालभाषा नेवाःजातिं नवानावोंगु जीवित भाए खः । जीवित भाषाए नित्य निरन्तर हिउपाः वयावं चोनी । थो हे थुकिया सुन्दर पक्ष खः । मनू मचा जुइ, मचां ल्यासे, ल्याएम्ह, बाज्य वनी, ज्याथः जिथि जुइ अले मदइ, थो प्राकृतिक सिध्दान्त खः, चक्र खः । दोलंदोः दँनिसे नेवाःत दु, नेवाः भाए नं दु, तर थौंया थें मखु । उकी हिउपाः वयावं चोन । मनुखं स्वीकार यायां वल । उकिं हे भाए म्वाकातल । मनूत सभ्य जुयावःलिसे नवाना वयाचोंगु भाएयात चोए सएकल, लिपि ज्यानाः हल । ई ब्यःकथं भाषा हिउपाः वल, चोएगु ज्याए नं हिउपाः वल । मनुखं थःत अःपुइक चोएगु यात । थज्यागु हिउपाः नेपालभाषाए १०२९दँए वल । छथोः मनूतसे थो कुलांगार धकाः बोः बिल । मेपिं व हे कुलागारलिसे लिउलिउ वन । थौ वयाः नं व हे राणाकालीन मिजास खने हे दनि । भाषायात भतिचा अःपुकेगु खँल्हात कि हे भाए सेंकल धकाः हाली । थो हाःगु सः अरण्यरोदन जक खः ।

नेवाःत थौं नेपाःया कूल जनसंख्या ५ प्रतिशत जक दनि । उकिसनं नेवाःभाए ल्हाइपिं कूल जनसंख्याया ३.१९ प्रतिशत अर्थात कूल नेवाः जनसंख्याया ६४ प्रतिशत जक दु (CBS;2011) । नेवाः भाए बोनीपिं ला कूल नेवाः जनसंख्याया १ प्रतिशत नं मदु । यद्यपि थुकिया आंकडा झीके मदु । थज्यागु इलए गुलि जनसंख्या दुगु खः, उमित नेवाः भाए बोने यइगु, फइगु लःकस दएकेगु सकल नेवाःभाएया हितैषी, कार्यकर्ताया परम कर्तव्य खः । नेपालभाषाया शिक्षक शिक्षिकापिनि धर्म, कर्म थो हे खः। लकस भाषायोजना दएकाः याइ । थो योजना निगू कथं दएकी– छगू संरचनागत योजना (corpus planning), मेगु स्तरगत योजना (status planning) खः । संरचनागत योजना दुने भाषाया सर्वेक्षण, ध्वनिप्रणाली लोएक लेखनपद्दतिया विकास याएगु व हिज्जे व्यवस्थित याएगु । मानक व्याकरण व कोश दएकेगु, मातृभाषायात प्रविधिलिसे स्वाएगु अले प्रविधियात स्थानीयकरण यानाः हलंजोलं डिजिटाइज याएगु । मातृभाषां साहित्य सृजना याएत ग्वाकेगु । स्तरगत योजना दुने भाषायात प्रशासन, शिक्षा व संचार थज्यागु क्षेत्रए थेंकेत सोएगु खः । थुलि मध्ये ध्वनिप्रणाली लोएक लेखनपद्दतिया विकास याएगु व हिज्जे व्यवस्थित याएगु झीसं यानाचोनागु खः । थुकिं न्ह्याम्हसिनं याःसां विधि सम्मत ढंगं यात धाःसा बां हे लाइ ।

आःयात नेपालभाषाए मूलतः निगू मुद्दा ‘य्’ वा ‘य्–ये’ छेलगु खँए बहस दु । नेपालभाषा कन्द्रीय विभागं पिदनीगु प्रकाशनए य्– हलन्त जुयाः पिदनी सा अनं पिने ‘य्–ये’ जुयाः पिदनाचोंगु दु ।

मुद्दा (अ) व (आ) या विश्लेषणकथं दक्को थासए ‘ए’ छेलेमाःगु खनेदत । धातु एकाक्षरीय जुइमाःगु खँए ‘ए’ छेलेबले गनं हे पंगः खनेमरु । थुकिं ‘य्’ वा ‘य्’ चोयाः ‘ए’या उच्चारण याएमाःगु विद्यमान पध्दतियात विस्थापन याइ । दैनिक लेखन वार्णिक आलेखन जुइगु खँ नं थन पूवन । थो छगः हे वर्णं छेलाः नाम, सर्वनाम, क्रियार्थक, आत्म अभूत, संख्या, अव्यय दक्को थासए हे चोए फैगुलिं थो मितव्ययी नं जुल । नाप मागोः छगः हे दइगुलिं टाइप याएत, नेवाःतसें जक मखु विभाषी मनूतसे नं त्याजिक बोनेफइगुलिं थो सरल व प्रभावशाली नं खनेदत । ‘य’ लिसे चिनाचोंगु खगोलए नं चोए अपुइगु जुल । गथे क्यले > केले, ख्यलए > खेलए, छ्यनए > छेनए, छ्यले > छेले आदि ।

छझोलं सारकथं धाएगु खःसा य्–हलन्त व ‘य्–ये’ कारयात समन्वय यानाः विकल्पकथं दक्को थासए ‘ए’ मागोः हे छेलेगु धैगु खँ सी दत ।

तँसा

तँसा १ : काशीनाथ तमोटया स्तरीय नेपालभाषा

नेसं ११०१ दँए काशीनाथ तमोटं स्तरीय नेपालभाषा (२०पेज दुगु सफूचा) पिकया दिल । थो सफूया न्ह्यखँए ‘नेपालभाषाया च्वज्याय् वर्णविन्यासया ख्यलए थी थी रुप खने दयाः आपालं मज्यू, मछिं व पंगलं ततमत क्यनाः भाषाय् अस्थिरता वयाच्वंगुलिं थ्व नियम दय्केगु ज्या जूगु खः । थौंया नेपालभाषाय् अप्वः च्वमित दुगु, नेपाः व नेवाःतय् मू लाय्कूया भाय् जूगु, प्रचार प्रसार या साधन, थाकुथि व पत्रपत्रिका नं केन्द्रीत रूपं अप्वः दुगु थाए जूगुलिं येँदेया भाय्, उकी नं शिक्षित मध्यमवर्गीय नेवाःतय्सं नवाइगु भाषायात थन स्तरीय नेपालभाषा भाःप्यूगु दु । थन मजिमगाःगु खँ बारे जक नियम खँ न्ह्यथनेगु जुइ’ । चोइदीगु दु । थो सफूयात (१) ह्रस्वदीर्घ, (२) विसर्ग – अविसर्ग, (३) अनुनासिक– अनुस्वार, (४) चिस्सः तस्सः, (५) ये– अन्त्य क्रिया, (६) य्–हलन्त, (७) पदयोग–पदवियोग, (८) पाहाँ खँग्वः, (९) थी थी खँ यानाः गुबो थलादीगु दु ।

इकाइ ५ या ५.१ ए ‘नेपालभाषाय् ने, ले, ते, पे, के, अन्त्य क्रिया (त्वने, न्हिले, नके, सःते, भपे) ए–कारान्त (ए–लिउ) दुथे य(अन्त्य क्रिया नं ए–लिउ नालातःगु दु । थुकथं क्रिया निगः आखःया जुइ । उकिं च्वये (च्वय्) या च्वे, फये (फय्) या फे वा फ्ये, नये (नय्) या ने वा न्ये, आदि छगःकथं च्वय् मज्यू (तमोटः११०१ः११)’।

५.२ ‘प्रथम पुरूषय् खँपु (वाक्य) वा खँत्वाः (वाक्यांश) या लिउ वल कि ‘ये’ (‘य्’ च्वःसां गल्ति जुइमखु) मेथाय् ‘य्’ च्वय्गु । इ(उकार मूल क्रियाय् थ्व ‘इ’ जुइ । थुकियात ये लिउ च्वःसां ज्यू । गथे –खँपु र खँत्वाः लिउ– जिं नये । झीसं ज्या याय् । नये त्वने आदि । मेथाय् धाय्गु, धाय्त्यन, धाय्त, धाय्के, आदि । च्वय्गु, च्वय्त्यन, च्वय्त, च्वय्के (च्वके), आदि । (पृ.१२) इ–उकार (बिइ (बी), बिइगु (बीगु), खुइगु (ख्वी), खुइगु (ख्वीगु), आदि । (बिये–बियेगु, खुये–खुयेगु च्वःसा ज्यू)’ ।

५.३ ‘ ये– अन्त्य क्रियाया प्रेरणार्थकय् ‘य्के’ जुइगुली भूत कालय् ‘ल’ व ‘के’ जुइगुली भुतकालय् ‘त’ जुइगु, अथे हे पूर्वकालिक (असमापिका) तथा प्रथमपुरूष भूतकालय् याःरया व नाःरना वाक्यय् पाय्छि जुइक छ्यलेमाः । सामान्यतया थुकिया सम्बन्ध थथे खः–

प्रेरणार्थक

(ध्यबा) काल–काय्के, स्वां–छाल–छाय्के (य्के जुइगु) । (खापां )–कात–काके, (लैं) छात–छाके (के जुइगु) ।

पूर्वकालिक व भूतकाल

काये–    काल– कयाः । कया (ल–याः। या) काये–    कात– कानाः। काना (त–नाः। ना)

छाये–    छाल–छायाः। छाया (ल–याः। या)      छात– छानाः। छाना (त–नाःना) आदि ।

६. य् हलन्त (तुति त्वाःल्हाय्गु)

६.१ नेपालभाषाय् न्हापानिसें छ्यला वयाच्वंगु खँग्वलय् खास यानाः स, च, ज, लिउने दुथाय् उकिया पलेसा ‘य्’ (इ–कार इ) जूगु दु । उकियात रूपावली क्यनेबले न्ह्यपलं क्यनेमा । गथे–

ग्वय्–ग्वचं, ग्वचय् स ब्वाय्– ध्वाचं, ध्वाचय्, कुँइ– कूचं, कुचय्, हँय्(हँसं, हँय्याके, भ्वय्– भ्वजं, भ्वजय् आदि ।

थौंकन्हय्या नेपालभाषाया थःगु खँग्वलय् लिवाआखः (व्यञ्जनान्त) खँग्वः मदु । तत्सम अकारान्त न्वसलय् धाःसा दु । (गथे राम वल, दान ब्यु, शुक्रपथ यलय् दु, आदि ।) छसलं न्ववाइगु अय्, आय् माआखःया ‘य्’ लि–ल्यंसा खः । थ्व इ–उकार लिउ खँग्वलय् ‘इ’ जूगु दु । देवनागरी वा नेपाल आखलय् अय् आय्यात छगू चिं नं क्यनेगु छगः आखः मदुगुलिं थथे लिवाआखः छ्यलेमाःगु खः।

६.२ अप्राणीवाचक शब्दया सप्तमीया चिं ‘स’या ‘य्’ जूगु ल्याखं व ‘य्’ खने दय्क क्यनेगु उकियात अकारान्त नं एकारं मने, धने, पसले कथं मच्वय्गु, लासाय्, दालाय् थे मनय्, धनय् खनेदय्क ‘य’ तय्गु । ...

६.३ थःथवं विभक्ति थ्वीक एकारान्त अव्यय – न्ह्यःने, लिउने, दुने, पिने, थने, क्वने, द्यने, तःले, बारे, रिखे, थुखे, उखे, मध्ये, अले, आदिइ सप्तमी विभक्ति प्रत्यय ‘य’(गथे लिउनय् वा लिउनेय्, बलय् वा बलेय्, आदि क्यने मज्यू) ।

६.४ न्ह्यपलनय् (पूर्वरूप) स,च, ज (वा मेगु) दुथाय्या ‘य’ लोप यानाः उकीयात ‘ए’ मयाय्गु । गथे– कन्हय् (कन्हस) कन्हे (मयाय्गु), वनय् (वनस) वने (मयाय्गु), ल्वय् (ल्वच)( ल्वे (मयाय्गु), भ्वय् (भ्वज)– भ्वे (मयाय्गु) ।

६.५ नेपालभाषाय् न्वसःकथं ‘अय्’ ‘आय्’ थे छसः खःसां तत्सम शब्दय् तुति त्वाःल्हाय् मज्यू । गथे– अन्याय (अन्याः) खः अन्याय् मखु, भय खः भय् मखु, आय खः आय् मखु, लय खः लय् मखु, आदि ।

६.६ नेपालभाषाय् सप्तमि रूप थी थी खनेदुगु व गुलिखे शब्दया न्ह्यपलं (पूर्वरूप) म्हमसिया वंगुलिं छसिकथं आपलं थासय् येयलय् लय् (ले) व ख्वप( धौख्यलय् खय् (खे) तय्गु चलन दु । थज्यागु थासय् तृतीयाय् ‘नं’ छ्यलेगु याः। गथे– बौनं, रेडियोनं, २०नं, नुगःनं आदि । लय् (खय्) सप्तमी प्रत्यय न्ह्यपलं सिइदुगु व छ्यले जिउथाय् तय् मज्यू । क्वय् बिया तःथाय् थो अप्वः छ्यलेगु याः । गथे (क) न्ह्यपलं मछ्यःगु बौ (बलि) – बौले, आदि । (ख) ओ, (औ), य, इ, ह लिउ दुगु– रेडियोलय्, विषयलय्, अध्यायलय्, ‘झी’लय्, तराइलय्, समुहलय्, गुलिलय्, आदि । (ग) ल्याः (अङ्क) या लिउ– २०लय्, ३५लय्, १०५लय् आदि । (घ) ल्ह्यसा (उध्दरण) – ‘नुगः’ लय्, ‘मुनास्वां’ लय् आदि । थ्व ‘लय्’ सप्तमी विभक्तिया पलिसा पुलांगु रूप ‘स’छ्यःसां ज्यू फयाफक्व ‘लय्’ छ्यलेगु बांलाइ, उकिया पलिसा सतहय्, रेडियोय्, अध्यायय्– कथं ‘य’ विभक्ति छ्यलाः यंकेगु याःसां ज्यू (तमोटः११०१ः११–१५) ।

तँसा २ सहलहया सुलचं (तमोट, वैद्य)

राजा शाक्यया सम्पादनए नेसं १११० दँए सहलहया सुलचं पिदन । नोभेम्वर २४, १९८४ (नेसं ११०४ यंलागा १४र विसं २०४१।०६।०८) खुनु नेपाल आदर्श माध्यमिक विद्यालयय् जूगु व्याकरण गोष्ठीया संकलन नेसं १११० सिघःपुन्ही (२०४७।६।१७) खुदँ लिपा राजा शाक्यया सम्पादनय् पिदन । राजा शाक्यं मुनादीगु २६ पौया सहलहया सुलचं नांया गोष्ठीपत्र संकलनया (पौ ७–९तक) जनकलाल वैद्य व काशीनाथ तमोटया मंकाः नामं तुतिपाला ‘य्’ व एकार ‘ये’ छ्यं तयाः पिदंगु दु । उगु पतिइ बियातःगु नियमकथं (१) नाम खँग्वः च,ज,य,ल अले आखः सुला च्वंथाय् उकिया पलिसाय् तुतिपालाः (हलन्त) ‘य्’ छ्यलेगु, गथे ग्वच– ग्वय्, ग्वाच– ग्वाय् इ. । (२) विभक्ति तयेबले पुलांगु सया पलेसा य् छ्यलेगु । गथे बँस–बँय्, कलसस– कलसय् इ.। (३) तद्धीतकथं वइगु कारक प्रत्यययात नं हलन्त ‘य्’ यायेगु । गथे ख्वपयाम्ह दाजु– ख्वपय् दाजु, यलयाम्ह भाजु– यलय् भाजु इ.। (४) वहुवचन प्रत्यय लिउने वइगु सम्बन्ध प्रत्यय ‘तंय’यात तुतिपालाः ‘य्’ हे छ्यलेगु । गथे मचातय–मचातय्, मनूतय–मनूतय् । इ.। (५) नेपालभाषाया ब्याक्क यासु एकार हे छ्यले माःगुलिं (लाके, म्हिते, ब्वने, भाःपे, हाले, धाये) ‘ये’ वइगु यासुइ एकार ‘ये’ मछ्यसे तुतुपाला ‘य्’ छ्यलेमज्यू । गथे धाय्, काय् इ., थथे च्वये मज्यू । अले च्वय् न्ह्यथना थें यासुया दकले लिउनेया आखः एकार जू थें यासूया न्ह्यःनेच्वंगु आखलय् एकार व ओकार मछ्यलेगु । गथे– केन केनी, बोन बोनी इ. मछ्यलेगु । (६) त्यासा (तत्सम) खँग्वः तुतिपाला ‘य्’ मछ्यसे छग्वलं ‘य’ छ्यलेगु । गथे– भय, आय इ.। (७) थःथम्हं विभक्ति थुइकीगु एकारान्त अव्यययात हानं तुतिपालाः ‘य्’ मतयेगु । गथे– बारेयात– बारेय्, मध्येयात मध्येय् मयायेगु । (८) ल्याः खँग्वलय् तुतिपाला ‘य्’ छ्यलेगु । गथे ५० (न्यय्), ७० (न्हय्) इ.। (९) सप्तमी विभक्तिकथं ‘स’या पलेसा ‘य्’ मज्वंगु त्यासा खँग्वःनाप ‘लय्’ यात नम प्रत्ययकथं छ्यलेगु । गथे(–बम्बइलय्, जूलय् इ.। गुंगू नियम दु ।

तँसा ३   जनकलाल वैद्यया धापु

उपशीर्षक (३.२) अन्तर्गत तत्कालीन इलए हलन्त ‘य्’ (क) कर्ता र कर्म कारकया नाम (ख) अधिकरण कारकया अप्राणीवाचक नाम (ग) ‘त’ प्रत्यान्त वहुवचन अरप्राणिवाचक अधिकरण कारक, (घ) ‘त’ प्रत्यान्त वहुवचन कर्म र सम्प्रदान कारक, (ङ) ‘त’ प्रत्यान्त वहुवचन सम्बन्ध कारकए छेलाचोंगु दु धकाः चोइदीगु दु (वैद्यः११०५ः५६(५७) ।

(३.३) अन्तर्गत (क) कर्ता कर्म जुयावइगु तथा लिउने व दथुया ‘स,च,ज’ या पलेसा व्यञ्जन दयाचोंगु नाम (ख) अप्राणीवाचक अ व आकारान्त नामया सप्तमी विभक्ति, (ग) ‘त’ प्रत्यान्त वहुवचन प्राणीवाचक खँगोःया अधिकरण कारक, (घ) ‘त’ प्रत्यान्त वहुवचन नामया द्वितीय व चतुर्थी विभक्ति, (ङ) ‘त’ प्रत्यान्त वहुवचन नामया षष्ठी विभक्ति, (च) सर्वनाम, (छ) अव्यय (ज) उद्गारवाचक (झ) प्रश्नवाचक क्रियाविशेषणए हलन्त ‘य्’ मछ्यलेगु अजन्ता ‘य’ छेलेगु धकाः चोइदीगु दु (वैद्यः११०५ः५८–६०) ।

(३.४) ‘य्’ (हलन्त) (क) रीतिवाचक क्रिया–विशेषण (ख) क्रियावाचक क्रिया–विशेषण, (ग) सहायक क्रिया, (घ) समस्त पद, (च) पूर्वरूप न्हेलूमवइगु खँगोलए छेलेगु कोछिनातःगु दु (वैद्यः११०५ः६०(६१) ।

(४.१) बुँदा (ञ) क्रिया धातु व क्रियाया थी थी रूप (१) क्रिया धातु,(२) सामान्य भविष्यकाल, (३) सन्निहित वर्तमान काल क्रिया, (४) प्रेरणार्थक, (५) उद्देश्यकारणवाचक क्रिया (Infinitive verb), (६) विधि क्रिया, (७) पूर्ण भुतकाल क्रियाए येकार छेलेगु धकाः चोइदीगु दु (वैद्यः११०५ः५७) ।

 

तँसा ४ शुक्रराज शास्त्री (१०४८)

नेपालभाषा व्याकरणया मुख्य मुख्य नियम उपशीर्षकया ३ ए हलन्त सम्बन्धी नियम थुकथं चोइदीगु दु । ‘काय्–म्ह्याय्’ आदि संज्ञा शब्द तथा ‘धाय्, स्याय्, वाय्’ शब्दया प्रयोग हलन्त यकार युक्त याय् माः,‘काय्–म्ह्याय्’या ‘काये–म्ह्याये’ तथा ‘धाय्, स्याय् ,वाय्’ या ‘धाये, स्याये’ च्वेगु व उच्चारण याय्गु ठीक मजू, बाँ नँ मला, किन्तु क्रियावाचक ‘धाये, स्याये’ शब्दँ कृदन्त कर्म कर्मवाचक शब्द ‘गु’ प्रत्यय याना सिध्द जुईबले ‘धायेगु–धाय्गु, तथा स्यायेगु–स्याय्गु’ थ्व न्यिगु शव्द नँ शुध्द खः। व्यवहार नँ जुयाच्वन । थुगु नियम (९७–१(आ) स्वयादिसँ । (शास्त्रीः १०४८ःछ)

कृदन्तवाचक कर्मवाचक शव्द (Objective word) (आ) क्रियाँ ‘गु’ तथा ‘सा’ प्रत्यय जुई बले कर्मवाचक शब्द सिध्द जुइ, ‘गु’ प्रत्य जुइ बले गनँ धात्ववयव ‘ए’ या विकल्प लोप जुई, गनँ ‘वने’ आदि धातुँ धात्ववयवया लोप जुई मखु ‘सा’ प्रत्यय जुई बले ‘ये’ धात्ववयवया लोप जुइ– ‘गु’ प्रत्ययया रुप (क) नये–नयेगु, नय्गु । त्वने– त्वनेगु । स्वये–स्वयेगु, स्वेगु । न्यने–न्यनेगु । स्याये– स्यायेगु–स्याय्गु । धाये–धायेगु–धाय्गु ।

थ्व ‘गु’ प्रत्यय जुई बले केवल अप्राणिवोधक अर्थ जक प्रकट जुई । ‘नये–स्याये–धाये आदि अकार तथा आकार मध्यवर्तती धातुँ ‘गु’ प्रत्यय जुई बले बिकल्पँ (गनँ जुई–गनँ जुई मखु) ‘एकार’ या लोप जुया नयेगु–नय्गु, स्यायेगु–स्याय्गु’ तता धायेगु–धाय्गु न्यिगु प्रकारया शव्द सिध्द जुई, प्रायः थ्व न्यिगु प्रकारया नँ लोके व्यवहार जुयाच्वन ।

(ख) थ्व ‘गु’ प्रत्यय धातु निर्देश याय् बले अर्थात् थुगु धातु धका धाय् बले नँ जुई– द्यने–द्यनेगु, वने–वनेगु । ‘सा’ प्रत्ययया रुप (ग) नयेगु–नसा । तियेगु–तिसा । लायेग–(लासा । हायेगु– हासा (शास्त्रीः१०४८ः१८७–१८९) ।

 

तँसा ५ नेपालभाषा व्याकरण समितयात काशीनाथ तमोटं लःल्हागु पौ

नेपालभाषा व्याकरण समिति

च्बसापासा, मासंगाः, यँ ।

विषयः नियमावली दय्केगु भाला लित बियागु ।

    नेपालभाषाया च्वज्याय् एकरूपता हय्त च्वसापासां व्याकरण तःमुँज्या यानाः कुतः याःगु खः। ने.सं. ११०३ चिल्लागा ११ निसे तछलाथ्व ८ (उकथं वि.सं. २०३९ चैत्र २६ निसे २०४० असार ४)तक निलात्याया दुने झिंप्यंगू ज्यापौ न्ह्यथनाः झिंगुक्वः मुँज्या यात । आखिर दिनय् व मुँज्याय् पारित नियमावलीयात छथाय् मुनाः माःगु संशोधन यानाः पिकाय्त झिंखुम्हसिया छगू समिति स्वन । उकिया खास नां मदुगुलिं च्वय् ‘नेपालभाषा व्याकरण समिति’ नां छुनागु दु । व समितिया न्हापांगु मुँज्या ने.सं. ११०५ थिंलाथ्व २ (वि.सं. २०४१ मंसीर ९गते) शनिवार नेपाल आदर्श विद्यालय, गणबहालय् जुल । अन नेपालभाषा व्याकरण तःमुँज्याया संयोजक भाजु भूषणप्रसाद श्रेष्ठजुं तःमुँज्याय् पारित झिंनिपौया नियमावली इना बियादिल । व नियमावलीयात भिंकाः बांलाकाः न्ह्यथनेत उगु समिति अन्तर्गत न्याम्हसिया छगू उपसमिति स्वन । उगु उपसमितया मुँज्या ने.सं. ११०५ थिंलाथ्व ९ (२०४१ मंसीर १६गते) स च्वसापासा अन्तर्गत नेपालभाषा शब्दकोश निर्माण समितिया ज्याथा–थमेलय् ज्यासलय् च्वंबले उपसमितिया दुजः डा. कमलप्रकाश मल्लजुं व्याकरण तःमुँज्यां पारित नियमावली आपालं खँ सुधार याय्मानिगु, एकरूपतां च्वय्मानिगु खँ क्यनादिल । अथे जूगुलिं उगु मुँज्यां माःगु संशोधन, सम्बद्र्धन यानाः म्वाःगु, लिसाकथं च्वयातःगु लिकयाः दय्केत्यंगु नियमावलीया आधार नं बियाः वैज्ञानिक पहलं बांलाक च्वय्त जितः भाला बियादिल । डा. मल्लजुं सुझाव बियादिकथं नियमावली च्वय्त व्याकरण तःमुँज्यां पारित खँ जक स्वानाः मगाः, सम्पूर्ण नेपालभाषाया सन्दर्भय् बिचाः यानाः न्हूकथं च्वय्मा । (वय्कःया सुझाव नापं दु ।) थुलि जक मखु उगु पारित नियमावली थःम्ह पास याःगु थःथवय् ल्वाःगु, बावुकतावश पास जूगु, बहुमत जूगुलिं अवैज्ञानिकसां पास जूगु आदि नियमावलीया चकंछिं अप्पो खँत लिकाय्माःगु वा भिंकेमाःगु नं दु ।

    थुकथं नेपालभाषा वर्णविन्यासया नियमावली दय्केत जितः ब्यूगु भाला थीथी कारणं दच्छि दय्धुंकाः नं जिं पूवंके मफुत । थथे पूमवनाच्वंगुलिं नेपालभाषाया ख्यलय् थ्व सम्बन्धय् आय्बुयाच्वंगु व थ्व ज्या छता पूमवंकाः च्वसापासां नेपालभाषाया ख्यलय् तःधंगु अपराध यानाच्वन धैगु तर्कया खँ भाषाजवः सत्यमोहन जोशीया म्हुतुं नेपालभाषा शब्दकोश निर्माण समितिया ने.सं. ११०६ चिल्लागा ११ शनिवार (२०४२ चैत्र२३) स च्वंगु मुँज्याय् पिहाँ वःगुलिं नेपालभाषा व्याकरण समिति तथा डा. कमलप्रकाश मल्लजुया सदिच्छा कथं आः थथें जिं व ज्या पूवंके मफैगुलिं मेगु छुं व्यवस्था याय्त जितःब्यूगु भाला लित बियाच्वना । थथे लित बीमाःगुली सकल नेपालभाषाप्रेमीपिनि न्ह्योने क्षमा फ्वनेगु नं थःगु कर्तव्य भाःपाच्वना ।

काशीनाथ तमोट

 ने.सं.११०६ तछलागा ८ आइतवार

वि.सं. २०४३ असार १५

नेपालभाषा व्याकरण तःमुँज्यापौ (मुना (११०३ः१२२) ए ल्हातं चोयातःथे ल्हेयागु ।

लिधंसा

ईश्वरानन्द, २०२१, मूलुखा बःधंगु वैज्ञानिक भाय्लचं । येँ ः मय्जु सुधा ।

ईश्वरानन्द, २०२४, चलंचा (चिकिचा धंगु व्याकरण) । येँ ः सुधादेवी ।

कंसाकार, तेजरत्न, ११०२, नेपालभाषा व भाषा विज्ञान । देगः१२। यँे ः देगः म्हिचा सफू ।

चित्रकार, विष्णु,१११०, नेपालभाषाया ख्वाः व पहःया खँय् छुँ विचाः। येः दिलीप शाक्य ।

जोशी, सत्यमोहन, १०७८, नेपालभाषा शुध्द च्वेगु सुत्र । यलः श्रेष्ठ प्रकाशन ।

जोशी, सुन्दरकृष्ण, १११२, नेपालभाषाया भाषावैज्ञानिक व्याकरण । येः लाकौल पिथना ।

जोशी, सुन्दरकृष्ण,२०६०, नेपालभाषा व्याकरण । काठमाडौः नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठान ।

ISBN:99933-50-54-0.

तमोट, काशीनाथ, ११०१, स्तरीय नेपालभाषा नियमाबली । येः देगः सुशिलनारायण, म्हिचा सफू ।

तमोट, काशीनाथ, ११३३, ओमकारेश्वरया लेखनप्रणाली, नेपालमण्डल अनुसन्धान सामयिकी । यलः

नेपालमण्डल अनुसन्धान गुथि ।

नेवाः, ज्यानबहादुर, १०८१, संक्षिप्त नेपालभाषा व्याकरण । यलः स्वयं ।

पिवाः, सुर्यबहादुर, १०७६, नेपालभाषा खःकथं च्वयेगु लँपु । काठमाडौ ः रत्न पुस्तक भण्डार.

पिवाः, सुर्यबहादुर, १०८७, ह्रस्व–दीर्घया म्ये । काठमाडौः रत्न पुस्तक भण्डार।

प्रधान, हृदयचन्द्रसिंह, १०६८, शुध्दाशुध्दया ताचा (शव्द विचार) । येः हृदयचन्द्रसिंह प्रधान । विसं २००४ ।

मल्ल, जे. एस, १०३५, इसपं दएकातगु बाखं । सोंगूगु संस्करण । येः एज जे एम ।

वज्राचार्य, निष्ठानन्द, १०२९(?), एकविंसतिस्तोत्र । येः ओमबहाल ।

महर्जन, तुयूबहादुर, १११०, झीगु व्याकरण । किपूः नेपालभाषा गुथि ।

महर्जन, तुयूबहादुर, १११८, नेपालभाषा व्याकरण । येः नेपालभाषा एकेडेमी ।

महर्जन, तुयूबहादुर, ११२७, स्तरीय नेपालभाषा व्याकरण । किपूः किपू नगरपालिका ।

महर्जन, तुयूबहादुर, ११२८, भाषाविज्ञान परिचय । येः कल्याणी ताम्रकार ।

महर्जन, तुयूबहादुर, ११३१, नेपालभाषाया भाषिक विशेषता । यलः न्हूहिसु पुचः ।

महर्जन, तुयूबहादुर, ११३२, नेपालभाषाया भाषावैज्ञानिक अध्ययन । यलः लुमन्ति दबू ।

वैद्य, जनकलाल, ११०५, ‘नेपाल भाषाय ‘य्’ (हलन्त) व ‘ये’ कारान्त छ्यला’, खेलुइताः ६ः६ः५३–६४) ।

सागर, पुष्परत्न, १०७२, सुबोध नेपाल भाषा व्याकरण । ‘थौकन्हे’ प्रकाशन विभागया स्वान (१। कान्तिपुर ः ‘थौकन्हे’ प्रकाशन विभाग ।

सिं, लोकमान, १०७५, नेपाल भाषा ब्याकरण । काठमाडौः नां मदु, भोटेबहाल ।

शर्मा, रमापतिराज, १०९९, नेपालभाषाया बँ नेपालभाषाया नँ । पासा (५६ । येः चोसापासा ।

शर्मा, रमापतिराज, ११२९,नेवाः भाय् खँया हलिमलि । कुतः (१२४ । ख्वपः कुतः पिकाक ।

ISBN: 978-9937-8123-7-5.

शर्मा, रमापतिराज, १०३१, झीगु न्व व वया हागः । ख्वपः सिध्दि स्मृति प्रतिष्ठान ।

शर्मा, रमापतिराज, १०३१, नेपालभाषाया क्रियातय् पुसाग्वः धुकू (धातुग्वः धुकू) । कुतः (१३० । ख्वपः कुतः

पिकाक ।

शुभ सफूकुथि (सं), ११०३, नेपालभाषा व्याकरण तःमुज्यापौ मुना । येः च्वसापासा ।

श्रेष्ठ, ओमकारेश्वर,११२०, ‘नेपालभाषाया धातु क्वःछीगु समस्याः छगू अध्ययन’, नेपालमण्डल ब्वँमाः, ल्याः

२ । यलः नेपालमण्डल घःचाःधुकू ।

श्रेष्ठ, ओमकारेश्वर,२००२, पोखरा र काठमाडौं–पाटनको नेपालभाषामा रूपायन भेद । लघु अनुसन्धानपत्र ।

विश्वविद्यालय अनुदान आयोग ।

श्रेष्ठ, ओमकारेश्वर,११३०, नेवाः लेखन प्रणाली । येः रामभक्त भोंमि । ISBN:978-9937-2-3690-4.

श्रेष्ठ, ओमकारेश्वर,११३१, नेवाः भाएया म्हिचासफू । नसना सेरिज–५ । येः नसना पब्लिकेशन ।

ISBN: 978-9937-2-5491-5.

श्रेष्ठ, बालगोपाल, ११३७, नेपालभाषा सरलिकरण अभियान, लसकुस, ६१–६३।

शाक्य, राजा, १११०, सहलहया सुलचं । पासा ल्याः ६४ । येः च्वसापासा ।

Genetti, Carol E.1990. A Descriptive And Historical Account of The Dolakha Newari

Dialect. A Dissertation presented to the Department of Linguistics and the Graduate School of the University of Oregon for the degree of Doctor of Philosophy.

Genetti, Carol E. 2007. A Grammar of Dolakha. Berlin. New York: Mouton de Gruyter.

Hale, Austin, Shrestha, Kedar P. 2006. Newar -Nepal Bhasha_. Languages of the world

/ Materials, 256. Munchen-Newcastle: Lincom Europa.

Joshi, Sunder K. 1984. A Descriptive study of Bhaktapur Dialect of Newari. A Thesis

Submitted to the University of Pune for the degree of Doctor of Philosophy in Linguistics.

Kannsakar, Tej R. 1979. A Generative Phonology of Kathmandu Newari. A Dissertation

Submitted to the Institute of Humanities and Social Science in the Fulfillment of the Requirements for the degree of Doctor of Philosophy.

Kansakar, Tej R. 1983. A Basic Course in Colloquial Newari. Kathmandu: Campus of

International languages, Tribhuvan University.

Ladefoged, Peter, 1982. A Course in Phonetics. 2nded. Toronto : Harcourt Brace

Jovanovitch.

Malla, Kamal, P. 1985. The Newari Language : A Working Outline. Tokyo: Institute

For The Study of Languages and Cultures of Asia and Africa.

Regmi, Dan R. 2012. Khwopa Newar A Grammar Sketch. Language Materials. Lincom

Europa.

Shakya, Daya R. 1992. Nominal and Verbal Morphology in Six Dialects of Newari. A

thesis Linguistics and Graduate School of the University of Oregon in partial fulfillment of the requirements for the degree of master of Arts.

Shrestha, Omkareshwor, 2000. A thesis Submitted to the faculty of Humanities and

Social Sciences, Tribhuvan University in partial Fulfillment of the Requirements for the degree of Masters of Arts in Linguistics.

Shrestha, Omkareshwor, 2010. A Dissertation Submitted to the Institute of Humanities

and Social Science in Fulfillment of the Requirements for the degree of Doctor of Philosophy in Linguistics.

Shrestharcarya, Iswarananda, 1981. Newari Root Verbs. Kathmandu: Ratna Pustak

Bhandar.

Sthapit, Shishir K. 1978. English, Nepali, and Newari A Comparison and its pedagogic

Applicaation. A Thesis Submitted to the University of Pune, faculty of Arts for the degree of Doctor of Philosophy in Linguistics.

Yadava, Yogendra P.2001. Linguistics A Basic Course. Kathmandu:New Hira Books

Enterprises. ISBN:99933-106-3.